C© tây sÖn
                                                                SÖn Trung

Ngày mÒng næm tháng giêng, næm Ãt dÆu ( 1965), tåi ÇiŒn Tây SÖn, tÌnh Bình ñÎnh, ban t° chÙc làm lÍ thÜ®ng kÿ Ç‹ treo m¶t ng†n c© Çào, gi»a tròng vòng. Ban t° chÙc Çã phân phát m¶t tài liŒu n¶i dung nhÜ sau:
‘Vua Gia Long Çã hûy diŒt m†i di tích Tây SÖn, trong Çó có ng†n c© Quang Trung, nay h† muÓn làm sÓng låi ng†n c© chi‰n th¡ng ñÓng ña. H† nghï r¢ng c© Quang Trung có màu ÇÕ vì ca dao vùng Bình ñÎnh có câu:

  Non Tây áo väi c© Çào,
 Giúp dân, d¿ng nܧc bi‰t bao công trình.

Ai TÜ Vãn cûa bà Ng†c Hân cÛng có câu:

   Mà ai áo väi c© Çào,
  Giúp dân d¿ng nܧc bi‰t bao công trình!

Còn ª gi»a tròng vàng, h† cæn cÙ vào Ai TÜ Vãn:

   TØ c© th¡m trõ v©i cõi b¡c,
  Nghïa tôn phù v¢ng v¥c bóng dÜÖng!
H† cÛng cæn cÙ vào tên Quang Trung và các con ÇŠu khªi ÇÀu b¢ng ch» Quang ( Quang Trung, Quang Toän, Quang Thùy, Quang ThiŒu), h† cho Quang là vØng thái dÜÖng. H† cÛng cho bi‰t truyŠn thuy‰t dân gian vùng này cÛng nói ljn c© Quang Trung là c© Çào tròng vàng (1).
 Giáo sÜ Phåm Væn ñang trong cuÓn Væn H†c Tây SÖn (2) cÛng Çã chÜng hình c© Tây SÖn nŠn ÇÕ tròng vàng nhÜng ông không giäi thích tåi sao, có lë ông tin vào thuy‰t cûa HÒ H»u TÜ©ng.
 Thuy‰t này trܧc h‰t không có tính khách quan, và trung th¿c vì ông HÒ H»u TÜ©ng là ngÜ©i ÇÙng sau ban t° chÙc d¿ng lên giä thuy‰t này, mà ông HÒ H»u TÜ©ng là nhà ti‹u thuy‰t và chính trÎ, thÜ©ng tuyên bÓ ông là hÆu duŒ cûa Ng†c Hân, Quang Trung.
LÎch sº là m¶t th¿c tåi, không phäi là m¶t tác phÄm do trí tܪng t܆ng sáng tåo. Nh»ng dÅn chÙng trên không có sÙc thuy‰t phøc.
Ngày nay, các quÓc gia ÇŠu có quÓc hiŒu, quÓc kÿ, quÓc ca, quÓc huy. Trܧc Çây thÆt lâu, các nܧc  Tây phÜÖng thÜ©ng có quÓc hiŒu, kÿ hiŒu và huy hiŒu  ( M‡i lãnh chúa có c© hiŒu và huy hiŒu riêng) . Phong tøc cûa ta và Trung quÓc không có quÓc kÿ, không có kÿ kiŒu nhÜ th‰. LÀn ÇÀu tiên nܧc ta có quÓc kÿ là Ç©i T¿ ñÙc. Ngày 16-5-1862, phái b Phan Thanh Giän, Lâm Duy HiŒp vào Nam thÜÖng thuy‰t v§i Pháp vŠ ba tÌnh Biên Hòa, Gia ñÎnh, ñÎnh TÜ©ng bÎ Pháp chi‰m. Phái Çoàn xuÓng tàu Häi Bàng, trÜÖng quÓc kÿ màu vàng, tØ Hu‰ t§i cºa Hàn , rÒi theo tàu ñan Loan nh© tàu Forbin kéo vào Gia ñÎnh.  Vì nܧc ta không có quÓc kÿ nhÜ ngÜ©i Pháp Çòi hÕi cho nên Phan Thanh Giän m§i phäi  dùng cái th¡t lÜng màu vàng cûa ông làm quÓc kÿ vì ông nghï màu vàng là màu cûa nhà vua  (3).
Chúng ta không có quÓc kÿ nhÜng chúng ta có nhiŠu loåi c©. C© ÇÜ®c dùng trong dân chúng và trong quân Çi. Ngày t‰t, ngày lÍ, ngày hi, ngày gi‡ h† Çåi tôn ngÜ©i ta treo c© ngÛ s¡c và c© tÙ linh tåi Çình, mi‰u, chùa, nhà th© h† Ç‹ cho long tr†ng. Trong nh»ng cuc lÍ l§n, ngÜ©i ta treo m¶t lá Çåi hÒng kÿ ª gi»a sân, xung quanh sân, d†c hàng rào, ngoài c‡ng là c© ngÛ s¡c hay c© tÙ linh. ThÜ©ng  c© ngÛ s¡c hình vuông, hay tam giác, xung quanh có tua l܆n sóng , và giäi dài. Trong dám ma ª thôn quâ, ngÜ©i ta dùng Çòn có chåm hình rÒng làm kiŒu khiêng quan tài, vÎ Çô quan ÇÙng trên kiŒu Çánh trÓng, phÃt c© chÌ huy, ra lênh nhÃc lên, lùi xuÓng, ti‰n lên. ..
Trong phø ÇÒng ch‡i, trÈ con cÛng dùng c© :
ñÒng ca có bài:
Phø ÇÒng phø ch‡i,
Th°i l°i mà lên.. .
 . . . . . . . . . . .
 ñi mÛ Çi t‰ ,
 Là quan chܪng Çô
 ñánh trÓng phÃt c©,
      Là phø ÇÒng ch°i!
Trong quân Çi, ngÜ©i ta dùng c© Ç‹ nêu danh hiŒu cûa vÎ chÌ huy ho¥c danh hiŒu cûa Çoàn quân. Thí dø quân Çi Mãn Thanh có Bát kÿ, và b†n Thái Bình Thiên quÓc có nhiŠu nhóm mang nh»ng màu c© khác nhau nhÜ Hoàng Sùng Anh c© vàng, LÜu Vïnh Phúc c© Çen, Bàn Væn NhÎ , LÜÖng Væn L®i c© tr¡ng quÃy nhiÍu ª miŠn b¡c nܧc ta th©i T¿ ñÙc(4).
Và c© chÌ ÇÖn thuÀn là th‰, không có m¶t bi‹u tÜ®ng nào gi»a là c©. Có th‹ gi»a c© ÇŠ ch» Ç‹ nói rõ danh xÜng hay møc Çích cûa chû nhân lá c©. C©  cûa TrÀn quôc Toän không biêt màu gì nhÜng ÇŠ ch»:’ Phá cÜ©ng ÇÎch, báo hoàng ân’.  Có th‹ c© cûa Lê L®i trong th©i kháng Minh  thêu ch» Bình ñÎnh VÜÖng.
C© ÇÜ®c dùng Ç‹ chÌ huy, Ç‹ ban hiŒu lŒnh. Bình ñÎnh vÜÖng Çã ra nghiŒm lŒnh cho quân Çi có Çoån nhÜ sau:
3. Lúc lâm trÆn, nghe trÓng Çánh, thÃy c© phÃt mà chùng chình không ti‰n.. .
4. ThÃy kéo c© dØng quân mà không dØng...
Thì phäi t¶i chém  (5).
Trong dân chúng và quân Çi , ngÜ©i ta thÜ©ng dùng c© ÇÕ Ç‹ chÌ huy. Khi báo ân báo oán cho Thúy KiŠu, TØ Häi Çã dùng c© ÇÕ:
  Ba quân trÕ ng†n c© Çào,
 ñåo ra Vô Tích, Çåo vào Lâm Tri.
Và Tào Tháo trong trÆn Çánh Kš Châu cÛng dùng c© ÇÕ Ç‹ chÌ huy (6).
VÆy c© Çào, c© th¡m cûa vua Quang Trung cÛng chÌ là c© chÌ huy cûa quân Çi, không phäi là quÓc kÿ nhÜ quan niŒm bây gi©. Và tròng vàng ª gi»a  chÌ là s¿ tܪng tÜ®ng ho¥c giäi thích quá xa. Ai TÜ vãn có câu:
 Nghïa tôn phú v¢ng v¥c bóng dÜÖng
Bóng dÜÖng ª Çây là nói chính nghïa sáng ng©i.
Còn ch» Quang là ánh sáng. N‰u chÌ m¥t tr©i thì phäi là ch» NhÆt chÙ không phäi ch» Quang. Ch» Quang có nhiŠu nghïa, và nhiŠu hình änh. Có thanh quang, båch quang, hÒng quang, hoàng quang.. . Có ánh sáng  m¥t tr©i, ánh sánh m¥t træng, ánh sáng cûa tinh tú, ánh sáng cûa lºa, cûa Çèn dÀu,  cûa n‰n, cûa Çèn ÇiŒn. . .Vä låi m¥t tr©i cÛng có nhiŠu màu: m¥t tr©i ÇÕ, m¥t tr©i tr¡ng  Çâu  phäi chÌ có màu vàng mà thôi?
Nói tóm låi, thuy‰t cûa HÒ H»u TÜ©ng là mÖ hÒ, võ Çoán.
 

Chú Thích:
 1. HÒ H»u TÜ©ng, Hoà ñÒng sÓ 6, tháng 2-1965, tr.1-2.
 2. Phåm Væn ñang, Væn H†c Tây SÖn, Lºa Thiêng, Sàigon, 1973, tr.48-49. Giáo sÜ Phåm Væn ñang là giäng sÜ trÜ©ng ñåi H†c SÜ Phåm và ñåi Hoc Væn Khoa Sàigòn Çã ch‰t cùng ti‰n sï TrÀn Quang Huy, giäng sÜ trÜ©ng ñåi H†c Væn hoa Saigon trên bi‹n cä  trong  khi vÜ®t biÈn tìm t¿ do khoäng 1985.
  3. TrÀn QuÓc Giám, Cu¶c ñ©i Phan Thanh Giän(1796-1867) TÆp San SÜ ñÎa . Saigon, sÓ 7-8,
 4.  TrÀn Tr†ng Kim, ViŒt Nam Sº LÜ®c, Tân ViŒt, Saigon, in lÀn 6, 1958. tr. 507.
  5. Ibid, tr. 218.
  6. Tam QuÓc Chí, Phan K‰ Bính dÎch, quy‹n 3. Nhà xb XH& GDCN Ha n¶i,, 1988,tr. 34