Vieát veà Nguyeãn Traõi, toâi vaãn bieát mình chöa ñuû khaû naêng vaø tö
        theá ñeånoùi leân moät caùch troïn veïn yù nghóa thaâm thuùy nhaát veà moät con ngöôøi taøi
        ba loãi laïc khoâng nhöõng laø moät thi só, moät thieân taøi chính trò, maø coøn laø
        moät thieàn sö uyeân thaâm tòch mòch trong moät thôøi ñaïi bi huøng nhaát cuûa
        lòch söû nöôùc nhaø. Moät tieàn nhaân vôùi Nhaân , Chí vaø Duõng veïn toaøn theå
        hieän trong noãi cöu mang “ traû thuø cho cha vaø röûa haän cho nöôùc”ña õthaønh töïu giaác moäng Kinh Kha nhöng ñeå roài phaûi chòu ñöïng moät hình phaït quaù ö taøn baïo do chính trieàu ñình maø oâng ñaõ gaày döïng leân.”Tru di tam toäc”; moät noãi bi thöông nhaát trong lòch söû nöôùc nhaø ñoái vôùi moät thieân taøi baïc meänh .

                      Taát caû nhöõng thaùi ñoä trang troïng vaø kính meán cuûa toâi ñoái vôùi oâng goùi
gheùm trong traùi tim Vieät toäc, böøng chaùy traøn ngaäp nhö moät loaïi hoûa tam muoäi ñoát chaùy taát caû maøng voâ minh ñeå thaáy ñöôïc taøi naêng cuûa oâng bay boång vöôït qua ñænh Hi Maõ Laïp Sôn, nôi cuûa nhöõng ñaïo só ñaõ hoaøn toaøn thoaùt tuïc, bay veà phöông Ñoâng ñeå laøm thi só vaø sau cuøng xuoáng ñaát phöông Nam ñeå haï sôn cöùu theá. OÂng thaät söï la ømoät thieân taøi coù moät khoâng hai trong lòch söû theá giôùi.Nhöõng gì toâi vieát leân chæ noùi leân moät ñieåm nhoû nhoi nhö noãi nieàm cuûa keû haäu theá thaép neùn höông töôûng,nhôù ñeán vò tieàn nhaân maø toâi thaàm kính phuïc.

          Taøi meänh cuûa oâng gaén lieàn vôùi nhöõng ñau thöông ngay töø luùc ñaàu khi oâng vöøa thi ñaäu Tieán só, ñöôïc Hoà Quyù Ly ñeà cöû giöõ chöùc vuï Ngöï Söû Ñaøi Chaùnh Chöôûng vaø coi nhö laø moäng öôùc giuùp daân vaø giuùp nöôùc ñaõtrôû thaønh hieän thöïc. Nhöng ñôøi khoâng cho oâng troïn veïn caùi nieàm ao öôùc ñoù khi quaân nhaø Minh do Tröông Phuï chæ huy aøo aït xaâm laêng baét cha con Hoà Quyù Ly vaø caùc quaàn thaàn trong trieàu luùc baáy giôø trong ñoùcoù cha oâng laø Nguyeãn Phi Khanh vaø ngöôøi em trai theo nuoâi döôõng cha oâng giaûi giao veà phöông Baéc.

        Nghe tin, oâng ñeán thaêm cha vaø tieãn cha ñeán bieân giôùi vôùi yù ñònh theo cha ñeå haàu haï trong buoåi xeá chieàu cuûa cuoäc ñôøi.Cha oâng ñaõ khuyeân oâng haõy trôû veà ñeå laøm nhieäm vuï cuûa moät ngöôøi con, vaø nhieäm vuï cuûa moät coâng daân cuûa ñaát nöôùc. OÂng gaït leä trôû veà vôùi hai baøn tay traéng vaø baét ñaàu laïi töø con soá khoâng ñau thöông.
       Trong vai troø quaân söï vaø nhaø chieán löôïc, oâng ñaõ töø boû thaân phaänmình laø doøng toân thaát cuûa nhaø Traàn, oâng tìm ñeán ñaát Loãi Giang trao Bình Ngoâ Saùch cho LeâLôïi. Lieân tieáp 10 naêm tröôøng naèm gan neám maät ñònh höôùng cho nghóa quaân Lam Sôn khaùng chieán choùng laïi söï xaâm laêng cuûa quaân Minh.Cuoäc khaùng Minh thaønh coâng vaø oâng noã löïc trong coâng cuoäc kieán quoác.Moät maët tìm caùch giao haûo vôùi phöông Baéc, moät maët giao haûo vôùi caùc töôùng laõnh nhaø Minh hieän coøn ñang ñoùng quaân chieám giöõ caùc vuøng bieân giôùi. Taát caû ñeàu do coâng lao cuûa oâng môùi giöõ ñöôïc noäi yeân vaø ngoaïi oån. Theá nhöng, loøng nghi ngôø cuûa vua Leâ Lôïibaét ñaàu vôùi caùc töôùng laõnh coù coâng vaø baét ñaàu thaâu toùm quyeàn löïc nhö vieäc cho baét töôùng Traàn Nguyeân Haõn, moät ñeä nhaát coâng thaàn khieán cho vò töôùng taøi ba naøy phaûi nhaûy xuoáng soâng töï vaãn.Tieáp theo vò  coâng thaàn thöù hai ,oâng Phaïm vaên Xaûo cuõng bò gieát.

             Khi nöôùc nhaø ñaõ ñöôïc thu hoài chuû quyeàn, oâng ñöôïc giao phoù soaïn thaûo      caùc vaên thö ngoaïi giao vôùi caùc töôùng laõnh nhaø Minh.Trong Quaân Trung Töø Meänh Taäp, oâng ñaõ vieát thö cho caùc töôùng laõnh ñang chieám ñoùng nöôùc ta nhö Sôn Thoï, Phöông Chính ,Thaùi Thuùc,Vöông Thoâng,v.v..coù luùc vöøa nhö maéng nhieác, coù luùc vöøa nhö khieâu khích.Taát caû ñeàu theå hieän tinh thaàn “Laáy ñaïi nghóa ñeå thaéng hung taøn vaø
ñem chí nhaân maø thay cho cöôøng baïo” ñaõ laøm cho caùc töôùng laõnh cuûa quaân Minh nhö Löu Thanh ôû Tam Giang, vaø moät soá caùc töôùnglaõnh khaùc ôû Ngheä An,Thuaän Hoùa, vaø Taây Ñoâ ñeàu ra haøng vôùi nghóa quaân nhö Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö ñaõ ghi laïi.OÂng ñaõ vieát caùc loaïi baøi veà Bieåu vaø Chieáu nhö laø nhöõng vaên baûn chính thöùc ñöôïc söû duïng luùc baáy giôø. Nhöõng Chieáu nhö: Chieáu caám caùc ñaïi thaàn, toång quaûn cuøng caùc quan ôû Vieän, Saûnh vaø Cuïc tham lam löôøi bieáng. Chieáu cho Tö Teà quyeàn nhieáp quoác chaùnh, Chieáu giaùng Tö Teà laøm Quaän Vöông.Chieáu veà vieäc laøm baøi “Haäu Huaán” ñeå raên baûo Thaùi Töû.Chieáu baøn veà pheùp söû duïngtieàn teä. Chieáu caàu hieàn taøi. Chieáu truyeàn baùch quan khoâng ñöôïc laøm nhöõng leã nghi khaùnh haï.
          Veà Bieåu, chuùng ta nhaän thaáy coù baøi Bieåu taï cuûa Giaùm nghò ñaõ phu kieâm tri tam quaùn söï. Ngoaøi ra chuùng ta coøn thaáy coù caùc baøi Phuù Nuùi Chí Linh vaø Vaên Bia Vónh Laêng v.v..
           Veà vai troø cuûa moät nhaø vaên hoùa, taát caû caùc taùc phaåm ñeàu bò thaát laïïc sau vuï aùn Leä Chi Vieân(Traïi Vaûi) vaøo naêm Ñaïi Baûo Thöù 3( 1442), taát caû thô vaên cuûa oâng ñeàu bò caám taøng tröõ, löu haønh neân caùc taùcphaåm ñeàu bò tieâu huûy, thaát laïc. Cho ñeán 25 naêm sau, naêm Quang Thuaän thöù 8 (1467), vua Leâ Thaùnh Toâng môùi haï chæ söu taàm vaên thô cuûa oâng.
          Chính  oâng Traàn Khaéc Kieäm laø ngöôøi ñaõ coù coâng nhieàu nhaát trong vieäc tìm kieám söu taäp naøy. OÂng Kieäm phaûi maát 12 naêm môùi taäp hôïp ñöôïc hôn100 baøi thô, bieân soaïn thaønh ba quyeån vaø ñeà töïa vaøo naêm Hoàng Ñöùc thöù 11 ( 1480).Ngoaøi ra nhöõng taùc phaåm khaùc nhaët laïi thaønh Boä ÖÙc Trai Thi Taäp ,Boä Dö Ñòa Chí , Boä Lam Sôn Thuïc löïc vaø Boäø Quoác AÂm Thi taäp laø nhöõng taøi saûn vaên chöông phong phuù ñoùng goùp cho neàn vaên hoùa nöôùc nhaø töø naêm 1480 cho ñeán ngaøy nay. OÂng laø moät thi só taøi ba trong laøng thi phuù vì taát caû nhöõng baøi thô ñeàu mang tính chaát con ngöôøi vaø thieân nhieân, moät söï caûm hoùa giöõa vuõ truï quan vaø nhaân sinh quan döïa treân tinh thaàn ñaïo hoïc maø oâng laø ngöôøi thoâng hieåu phaät phaùp moät caùch saâu xa. Chaúng haïn baøi Qua Nuùi Lónh sau ñaây cho thaáy taâm hoàn thô cuûa oâng lai laùng ñi vaøo thieân nhieân vaø soáng ôû trong ñoù.

                      Ngöïa moûi, goø xe vaàng aùc laën,
                      Mai Quan qua heát, thaáy mai ñaâu?
                      Ngaøn tuøng ven loä xuyeân trôøi thaåm,
                      Moät loái vieàn maây xeû nuùi cao.
                      Gaàn ñaát Tröôøng An nhaøn maét ngoù,
                      Xa trôøi coá quoác quaën loøng ñau.
                      Töø khi Ñöôøng töôùng ñöôøng ni nôû,
                      Ñaõ maáy traêm naêm chaúng nhôù naøo!
                                          Ngoâ Ngoïc Linh dòch

                    (Trích trong Nguyeãn Traõi Toaøn Taäp Taân Bieân-NXB Vaên Hoïc)

         Vôùi taâm hoàn cuûa moät thieàn sö, söï tænh laëng ñeå hoøa nhaäp vaøo doøng soángcuûa con ngöôøi vaø vuõ truï laø moät nguoàn giao caûm cuûa nhöõng keû ñaõ ngoä ñaïo. Taát caû nhöõng lôøi vaên trong caùc böùc thö cuûa oâng gôûi cho caùc töôùng nhaø Minh ñeàu noùi leân taâm hoàn cao thöôïng, töø bi ñeå cöùu nhaân ñoä theáchöù khoâng phaûi vì danh phaän hay söï nghieäp. Nhaát laø trong thi nghieäp, nhöõng vaàn thô chöùa chan nhöõng aâm vang ngoân ngöõ thieàn nhö baøi thô
                      Ñi Thuyeàn Treân Soâng do Nguyeãn Khueâ dòch nhö sau :

                      Thuyeàn môùi gheù bôø taây,
                      Caûnh soâng hoà saün baøy.
                      Trôøi xa, boùng nhaïn leû;
                      Möa taïnh,daùng non gaày.
                      Ngö phuû tìm laøm baïn,
                      Thöông lang coù phaûi ñaây?
                      Cöûa Ñoâng Hoa ngoaûnh laïi,
                      Thaáy giuõ saïch traàn ai.
                      -(Trích trong Nguyeãn Traõi Toaøn Taäp Taân Bieân-NXB Vaên
                      Hoïc.)

             Ñeán nhö baøi Thuaät Höùng 23 sau ñaây cho chuùng ta caøng thaáy roõ taâm hoàn    thieàn tònh cuûa oâng caøng khaù thaâm thuùy:
                      Ao quan thaû gôûi hai beø muoáng
                      Ñaát Buït nöông nhôø moät luoáng moàng
                      Coøn coù moät loøng aâu vieäc nöôùc
                      Ñeâm ñeâm thöùc nhaãn neûo sô chung
                      (-Trích trong Töø Nguyeãn Traõi ñeán Ngoâ Thôøi Nhaäm Vaø Con
                      Ñöôøng Ñi Leân Ñænh Nuùi Yeân Töû cuûa Thích Phöôùc An.)

       Khoâng ngôø moät tai hoïa thaûm khoác ñaõ giaùng xuoáng treân ñaàu Nguyeãn Traûi, moät baäc anh huøng ñaõ hieán daâng taát caû tình yeâu cuûa mình cho queâhöông vaø daân toäc ñeå roài cuoái cuøng phaûi ngaõ guïc bôûi tình yeâu maø oâng ñaõ cöu mang. Caùi cheát cuûa oâng laø nieàm ñau chung cuûa caû moät daân toäcvaøo ngaøy 16 thaùng 8 naêm Nhaâm Tuaát töùc laø ngaøy 19 thaùng 9 naêm 1442 döôùi löôõi dao cuûa chính trieàu ñình maø oâng ñaõ döïng leân. . Ñuùng vôùi lôøi thô cuûa cuï Nguyeãn Du ñaõ thoån thöùc:“ Chöõ taøi cuøng vôùi chöõ tai moät vaàn”.

          Trong thô cuûa oâng, ñoâi khi chuùng ta cuõng ñoïc ñöôïc nhöõng noãi oaùn than cuûa mình tröôùc hoaøn caûnh ñau thöông cuûa daân toäc cuõng laø daáu hieäu cho noãi ñau thöông cho chính mình. “Kim coå voâ cuøng giangmaïc maïc, Anh huøng höõu haän dieäp tieâu tieâu” hoaëc trong moät baøi thô khaùc vôùi caâu “ Anh huøng di haän kyû nieân nieân”.

     Trong baøi thô Than Noãi Oan, chuùng ta cuõng thoâng caûm vôùi nieàm ñau chua chaùt khi oâng bò haï nguïc toáng giam vì bò nghi ngôø coù lieân can vôùi töôùng Traàn Nguyeân Haõn.

                      Naêm chuïc naêm chìm noåi bieån daâu,
                      Suoái khe nuùi cuõ phuï tình roài.
                      Danh hö hoïa thöïc, buoàn cöôøi nhæ;
                      Chuùng nònh mình trung, ñaùng xoùt thoâi!
                      Soá aáy phaûi mang, aâu bôûi meänh;
                      Vaên kia chöa maát cuõng do trôøi.
                      Trong lao “löng giaáy” nhìn theâm nhuïc,
                      Cöûa khuyeát laøm sao thö tôùi nôi ?
                                          -Nguyeãn Khueâ dòch
                      ( trích Nguyeãn Traõi Toaøn Taäp Taân Bieân-NXB Vaên Hoïc)

         Xin haõy theo göông cuûa Nguyeãn Traõi “ Laáy chaùnh nghóa ñeå thaéng hung taøn, laáy chí nhaân maø thay cho cöôøng baïo.” laø moät sinh loä cho daân toäc Vieät Nam ñeå vöôït qua khuùc quanh lòch söû hieän ñang tieâu dieät caû moät daân toäc oai huøng naøy. OÂng xöùng ñaùng laø moät maãu ngöôøi lyù töôûng cuûa ngöôøi Vieät Nam nhaát laø bieåu töôïng cho moät nam tröôïng phu ñang daán thaân cho söï ñoäc laäp, töï do, daân chuû vaø phuùc thònh cho daân toäc baát khuaát naøy ñaõ chòu ñöïng quaù nhieàu ñau thöông töø sau naêm 1930 ñeán nay. Chaám döùt moät cheá ñoä ñoäc taøi haïi daân haïi nöôùc thì khoâng khoù nhöng xaây döïng laïi moät theå cheá daân chuû theo kòp traøo löu tieán hoùa cuûa theá giôùi laø moät vieäc khoâng phaûi deã vì vöøa ñoøi hoûi nhöõng ngöôøi daán thaân cho ñaïi cuoäc phaûi coù tinh thaàn cuûa Nguyeãn Traõi, laáyñaïo trò laøm chính saùch, vöøa thaät söï moät loøng thöông daân thöông nöôùc môùi hi voïng cöùu ñöôïc daân toäc ra khoûi bieån löûa ñang röïc chaùy treân queâ höông thaân yeâu, ñoù laø ñaïi phuùc vaø nieàm vui cho daân toäc Vieät Nam vaäy.