Ghi chú: Lê M¶ng Nguyên - tác giä "Træng M© Bên SuÓi", ViŒn Sï Hàn Lâm Khoa H†c Häi Ngoåi, Pháp.

Khách du lÎch tØ miŠn trung châu B¡c ViŒt Çi ngÜ®c lên vùng thÜ®ng du, trܧc khi Ç¥t chân vào xÙ Lång, không th‹ nào không thÃy m¶t hòn núi nhÕ cô ÇÖn ÇÙng vŠ phía h»u m¶t con ÇÜ©ng mòn. Trên chóp núi có m¶t cái bia Çá l§n giÓng hình dång m¶t ngÜ©i Çàn bà ÇÙng bÒng con, hܧng vŠ chân tr©i xa. Trong nh»ng ngày giông tÓ cÛng nhÜ nh»ng bu°i chiŠu tà yên tÎnh, ngÜ©i thi‰u phø kia vÅn trÖ trÖ lånh lùng, nhÜ muÓn thi gan v§i thiên nhiên. ñó là Núi V†ng Phu tÙc là núi ngÜ©i thi‰u phø b‰ con ch© mong ngÜ©i chÒng ra Çi không bao gi© trª låi :

Ngày xÜa, có hai anh em mÒ côi rÃt nghèo, phäi thÜ©ng ngày ra rØng ki‰m cûi Çem vŠ bán Ç‹ t¿ nuôi thân. NgÜ©i anh, hai mÜÖi tu°i, lo l¡ng sæn sóc em gái nhÕ. Nhân dÎp mùa xuân Çi h¶i trong làng, có thÀy tܧng sÓ cho chàng bi‰t trong tÜÖng lai chàng së lÃy em làm v®. D¿ Çoán kinh khûng này theo Çu°i ám änh chàng trong giÃc mÖ hãi hùng cho ljn sáng
hôm sau. NgÜ©i trai trÈ lÃy quy‰t ÇÎnh không chÃp nhÆn sÓ phÆn phi lš này. Ch© lúc em gái Çang cúi ÇÀu lÜ®m cûi, chàng chém em m¶t nhát rìu rÒi bÕ chåy mÃt trong rØng sâu.

MÜ©i næm sau, chàng Ç°i tên h† : nhân vì chi‰n tranh loån låc và cÛng vì muÓn quên Çau ǧn xÜa, chàng Çæng tên Çi lính dËp gi¥c, có công trång l§n và ÇÜc vua ban thܪng, phong chÙc trÎ nhiŒm m¶t miŠn. Chàng k‰t hôn v§i m¶t cô gái con m¶t thÜÖng gia danh ti‰ng trong vùng và, m¶t næm sau, ÇÜ®c m¶t con trai k‰ thØa. M¶t bu°i sáng, v® chàng dÆy s§m chäi
ÇÀu trܧc m¶t tÃm gÜÖng, gÀn bên cºa s° có nh»ng tia n¡ng m¥t tr©i ban mai chi‰u vào. VØa mª m¡t, chàng ngåc nhiên thÃy trên ÇÀu v® m¶t v‰t sËo dài bèn hÕi duyên c§. Nàng buÒn rÀu k‹ låi chuyŒn xÜa, cho bi‰t r¢ng nàng chÌ là con nuôi cûa gia Çình hiŒn nay. MÒ côi tØ thuª nhÕ, nàng sÓng v§i m¶t ngÜ©i anh mà nàng kính tr†ng thÜÖng yêu nhÜ cha mË. Cách Çây mÜ©i læm næm, không hi‹u vì sao trong m¶t bu°i Çi nh¥t cûi trong rØng, anh nàng bÃt thình lình cho nàng m¶t nhát rìu rÒi trÓn chåy, biŒt tæm tÙc.  BÎ thÜÖng n¥ng, nàng ÇÜ®c b†n cܧp qua rØng cÙu sÓng. Sau Çó, vì bÎ quan quân Çu°i b¡t , chúng bÕ nàng låi, và may lúc bÃy gi©, nàng ÇÜ®c m¶t thÜÖng gia chu¶ng nho giáo låi vØa m§i mÃt con gái, nhÆn Çem nàng vŠ nuôi nÃng cho ljn nay. K‹ ljn Çây, nàng th°n thÙc khóc, không bi‰t anh nàng nay ª Çâu, sÓng hay ch‰t , duyên c§ vì sao Çã muÓn ám håi nàng rÒi låi trÓn biŒt. NgÜ©i chÒng nghe h‰t câu chuyŒn thÜÖng tâm cûa nàng mà có lë cÛng là câu chuyŒn cûa mình. T¿ kŠm ch‰ xúc Ƕng, chàng hÕi rõ tên h†, gia Çình và c¶i rÍ ngÜ©i anh. Lúc sau không còn
nghi ng© gì n»a, chàng quy‰t ÇÎnh không th‹ kéo dài mÓi tình ngang trái này. Ki‰m c§ có viŒc thanh tra phäi Çi xa, chàng c«i ng¿a lên ÇÜ©ng.  Sáu tháng qua, l©i hËn ngày vŠ Çã ljn mà ngÜ©i thi‰u phø vÅn ch© Ç®i chÒng. ChiŠu chiŠu, nàng b‰ con bܧc dÀn lên núi, rÒi dØng låi, Çôi m¡t mòn mÕi, nhìn vŠ chân tr©i xa th£m. Nàng ch© Ç®i cho ljn khi nàng và con bi‰n thành tÜ®ng Çá. Nàng vÅn Ç®i, mãi mãi.

Bài này tôi vi‰t phÕng theo truyŒn ''La Montagne de l'Attente'', in trong tÆp truyŒn  'Légendes des Terres Sereines'' cûa cÓ Çåi sÙ Phåm Duy Khiêm mà tôi ÇÜ®c hân hånh c¶ng tác tåi Tòa ñåi sÙ ViŒt Nam C¶ng Hòa tØ næm 1955 ljn næm 1958 v§i tÜ cách tham vø ngoåi giao, phø trách xã h¶i và báo VI ŒT NAM. Hôm nay tình c© dª Annuaire 2001 cûa Hàn Lâm ViŒn Khoa H†c Häi Ngoåi Pháp (Académie des Sciences d'Outre-Mer : 15, rue La Pérouse
75116 Paris), thÃy mình hãnh diŒn là viŒn sï chánh thÙc cûa Bác H†c ViŒn nhÜ ngày xÜa nhà væn thåc sï Phåm Duy Khiêm, sinh næm 1908, ÇÜ®c bÀu làm h¶i viên thông tín (membre correspondant) næm 1958, mÃt næm 1974, hܪng th† 66 tu°i. Sª dï tôi nh¡c ljn nhà væn PDK vì ông là m¶t ngÜ©i mà tôi thÀm phøc tØ thuª nhÕ. HÒi tôi còn Çi h†c trÜ©ng cao Ç£ng ti‹u h†c Chaigneau, lúc ra vŠ thÜ©ng ghé qua tiŒm sách l§n Morin (mà cÛng là m¶t nhà hàng và khách sån ki‹u Palace) m¶t hôm thÃy ngÜ©i ta trình bày sách ''Légendes des Terres Sereines '' cûa thåc sï Phåm Duy Khiêm rÃt nhiŠu bän trên m¶t bàn tròn l§n vØa ÇÜ®c m¶t Giäi thܪng... tôi không còn nh§ rõ là gì. Lë dï nhiên tôi ki‰m tiŠn dành døm bÕ túi Ç‹ mua cho ÇÜ®c m¶t bän và m¥c dÀu còn nhÕ tuÓi, tôi Çã džc say sÜa nh»ng truyŒn ''thÀn tiên'' hay tri‰t lš lÃy tØ lÎch sº VN tØ thuª khai sinh. Có lë l©i væn trong sáng, cách hành væn giän dÎ cûa thåc
sï PDK Çã có änh hܪng rÃt nhiŠu ljn nh»ng tác phÄm luÆt và chính trÎ h†c tôi vi‰t sau này b¢ng Pháp ng» và cÛng ÇÜ®c lØng danh trong gi§i chính trÎ và luÆt pháp cûa Âu Tây. Ông Phåm Duy Khiêm ÇÜ®c n°i ti‰ng vi‰t væn Pháp ng» thu¶c vŠ Üu hång, nhÜng cÛng là m¶t ông Chánh chû khäo Tú tài 1 và 2 (bän xÙ) rÃt khó khæn, rÃt nghiêm kh¡c (trái låi v§i ông NguyÍn Månh TÜ©ng, Ti‰n sï LuÆt và Væn chÜÖng) vì ông Çã không ngÀn ngåi Çào thäi m¶t sÓ Çông thí sinh vi‰t ho¥c nói sai ti‰ng Pháp. Tôi còn nh§ hÒi Ãy trong kÿ ông PDK làm giám khäo ª Hu‰ (n‰u trí nh§ tôi không lÀm) chÌ có 7 ngÜ©i ÇÆu tú tài phÀn thÙ nhÃt trên gÀn m¶t træm thí sinh. Tôi cÛng Çã nhiŠu lÀn làm Chánh chû khäo Ban ChÃm thi Tú Tài ª Pháp (Vesoul, Belfort, Sartrouville... ), trái låi v§i ông PDK lúc nào tôi cÛng rÃt dÍ dãi trong viŒc cÙu v§t các thí sinh thi‰u Çi‹m trung bình. NhÜng trái låi trong nh»ng Ban giám khäo Capacité en droit, Licence hay Maîtrise de droit (hay Science politique), tôi cÛng khó khæn trong duyŒt chính væn pháp h†c (grammaire) và cú pháp vi‰t và nói ti‰ng Pháp. Và trong thâm tâm, tôi trª vŠ dï vãng Ç‹ cho cÜ xº cûa ông Chánh chû khäo PDK ÇÓi v§i thí sinh là Çúng, cái b¢ng Tú tài dܧi th©i PDK nh© Çó rÃt có giá trÎ. Lúc tôi làm viŒc tåi Tòa ñåi sÙ VN ª Çåi l¶ Villiers (Paris 17), rÃt ít khi ÇÜ®c g¥p ông ñåi sÙ, trØ ra m‡i lÀn ông h¶i h†p tÃt cä các chû s¿ Ç‹ cho chÌ thÎ, tôi thÃy ông nói phÀn Çông b¢ng ti‰ng Pháp, nhÜng khi nào cÀn, ông nói b¢ng ti‰ng ViŒt ,
ông rÃt Ç‹ š ljn væn phåm và cách æn nói cÛng rõ ràng, chäi chuÓt nhÜ lúc nói ti‰ng Pháp. Ông làm ñåi sÙ, nhÜng trܧc h‰t là m¶t nhà væn Pháp ng» có ti‰ng tæm. Sau khi cho tái bän (lÀn thÙ mÃy ?) sách ''Légendes des Terres Sereines'' tåi nhà xuÃt bän Mercure de France næm 1951 (198 trang), ông cho xuÃt bän m¶t ti‹u thuy‰t mà cÛng là t¿ truyŒn vŠ cu¶c Ç©i tình cäm cûa ông ''Nam et Sylvie'' (Plon xb, 1957, 242 trang) nghïa là trong lúc ông ÇÜÖng gi» chÙc vø Çåi diŒn cho VNCH (miŠn Nam), ông kš tên dܧi bút hiŒu NAM KIM. Trang bìa gi§i thiŒu sách nhÜ sau : A lire l'histoire de Nam et Sylvie, bien des hommes et toutes les femmes reconnaitront les émotions les plus secrètes de leur propre vie. Car l'histoire de ce grand couple, de cet amour déchirant, déchiré, toujours simple et noble, est une histoire vraie. Elle fut réellement vécue et soufferte. Et il a suffi au narrateur de reprendre les lettres que, voilà vingt ans, Sylvie lui avait écrites ; il lui a suffi de retrouver ses propres lettres et son journal intime pour que, sous le visage de l'homme qui nous raconte aujourd'hui le drame de sa jeunesse, apparaissent, comme en surimpression, les traits d'un autre Nam : un petit étudiant pauvre, un Annamite qui préparait l'agrégation à la Cité Universitaire, vers 1935, et qui luttait de toutes ses forces contre un amour impossible. Parce que Sylvie est une Française, le jeune Nam sait qu'il ne pourra pas, ses études une fois terminées, emmener Sylvie avec lui. La sagesse exige de renoncer, sans attendre, à cet amour sans lendemain, à un bonheur déjà condamné. Le journal de Nam, les lettres des deux amants nous font vivre cette terrible épreuve, jour après jour - appels et refus, victoires et défaites - jusqu'au dénouement : Sylvie perdra courage, se détachera de Nam... Et Nam repartira tout seul pour l'Indochine, douloureux mais vainqueur de lui-même. La sensibilité et la pudeur des deux jeunesgens, la fraicheur et la pureté du style de leurs lettres, la sérénité de Nam Kim, donnent à ces pages simples et profondes l'inestimable prix de ce qui n'est vécu qu'une fois, mais pour toujours. Nam et Sylvie, histoire vécue, présente cependant toutes les qualités d'une oeuvre classique.

Vào cuÓi næm 1957 (n‰u tôi không lÀm), bác sï Phåm Kh¡c Hy ÇÜ®c nhÆm chÙc ñåi sÙ, thay th‰ ông PDK. Sau Çó tôi cÛng xin tØ chÙc và ông Ngoåi trܪng VÛ Væn MÅu Çã chÃp nhÆn cho tôi ª låi Paris Ç‹ ti‰p tøc h†c xong Ti‰n sï LuÆt khoa. Ra khÕi Tòa ñåi sÙ và trª låi Ç©i sÓng sinh viên... Çúng trong 4 næm, tôi Çã thi ÇÆu 3b¢ng Cao h†c, b¢ng LuÆt sÜ và làm xong luÆn án Ti‰n sï QuÓc gia (trình næm 1962) và ÇÜ®c Giäi thܪng luÆn án (Prix de Thèse) cûa ñåi h†c Paris næm 1963. S¿ nghiŒp væn chÜÖng cûa c¿u ñåi sÙ PDK ch¡c Çã änh hܪng nhiŠu ljn s¿ hi‰u h†c cûa tôi ª Pháp. Tôi không bao gi© tìm cách liên låc v§i ông mà cÛng không bi‰t ông ª chÓn nào, hay Çã di vŠ VN. M¶t hôm, có lë vào næm 73-74, trong lúc qua ÇÜ©ng Ç‹ ti‰n vào vÜ©n hoa Luxembourg, tôi g¥p ông PDK vØa m§i ra cºa. ''Ah ! c'est vous le révolté ?'' (tôi së k‹ chuyŒn này có lë trong m¶t hÒi kš sau)... Ông cho tôi bi‰t ông ª ngoåi ô Paris và nghe ngÜ©i ta nói sÓng Ƕc thân. M¶t hôm džc báo Le Monde, tôi ÇÜ®c tin c¿u ñåi sÙ qua Ç©i. Hình nhÜ ông Çã t¿ vÅn. Theo Annuaire cûa Académie, ông mÃt næm 1974.

M¶t cái ch‰t khác cÛng Ç‹ låi cho Ç©i tôi nhiŠu dÃu v‰t thÜÖng Çau. HÒi Ãy, tôi còn nhÕ nhÜng Çã ÇÜ®c chÙng ki‰n s¿ trao Ãn ki‰m cûa nhà NguyÍn (vua Bäo ñåi) ljn tÆn tay 2 Çåi diŒn cûa chính phû cách mång HCM tØ Hà N¶i ljn Hu‰ (ngày 25-08-1945). Sau Çó, c¿u kinh thành lj quÓc An Nam bÎ ViŒt Minh chi‰m Çóng và chính phû cách mång ban hành t°ng Ƕng viên chÓng th¿c dân Pháp. Tôi chÜa Çû tu°i Ç‹ gia nhÆp quân Ƕi giäi phóng, nhÜng anh tôi và chú QuyŠn (em cô cÆu hay chú bác gì Çó v§i ba må tôi) phäi tuân lŒnh chính phû. Anh tôi và chú QuyŠn lúc ra Çi và lúc trª låi ''en permission'' ÇÜ®c ba må tôi lo l¡ng nÒng hÆu. M¶t hôm ông anh tôi trª vŠ m¶t mình và cho bi‰t lš do : trong phân Ƕi cûa anh, trܧc khi có lŒnh ra m¥t trÆn, ông phân trܪng thành thÆt hÕi n‰u ai không muÓn Çi ra m¥t trÆn thì cÙ giÖ tay cho bi‰t. Anh tôi giÖ tay và ÇÜ®c giäi ngÛ, chú QuyŠn ª låi. Ba  bÓn ngày sau gia Çình ÇÜ®c tin chú bÎ tº thÜÖng tåi chi‰n trÜ©ng. Tôi cÛng có m¶t ngÜ©i bån rÃt thân (anh Phan Quang TÙ) cÛng bÎ ch‰t trong chi‰n cu¶c. Cho tròn b°n phÆn m¶t ngÜ©i dân ?

"M¶t bu°i chiŠu tà trong th©i chinh chi‰n. Hoàng hôn xuÓng dÀn... trong lúc hai
ngÜ©i kœ mã có sÙ mŒnh Çem tin khÄn cÃp cho quân Ƕi mình phi qua khu rØng
lånh, nét m¥t lo âu nhÜ s® tr©i s¡p tÓi mà ÇÜ©ng vŠ còn xa. B‡ng nhiên hai ti‰ng
''Çoành ! Çoành !'' xé màn yên tÎnh cûa rØng sâu, làm cho Çàn chim trên mÃy chòm
cây giÆt mình cÃt cánh ríu rít kêu. Quang DÛng, ngÜ©i kœ mã bÎ trúng Çån, ngã
læn xuÓng ÇÃt, bên cånh con ng¿a nâu cùng b° n¢m dài. V‰t thÜÖng trÀm tr†ng,
chàng nhìn bån vØa dØng låi, mÃp máy nói vài câu không rõ rÒi nh¡m m¡t, mê man.
VÜÖng Duy s® hÕng Çåi s¿, v¶i sÓc bån lên yên ng¿a mình, ti‰p tøc chåy qua
rØng. Bi‰t r¢ng hai ngÜ©i m¶t ng¿a không mÃy chÓc së y‰u dÀn, chàng ÇÜa m¡t
nhìn quanh rÒi thÓt nhiên rÈ vào m¶t lÓi khác Ç‹ Çánh lØa quân ÇÎch. Tܪng là
thoát nån nh© mÜu k‰ này, ai ng© væng v£ng ti‰ng ng¿a quân thù vÅn rÒn rÆp
Çu°i theo trong lúc Quang DÛng s¡c m¥t Çã mÃt vÈ hÒng hào... V‰t thÜÖng ª mång
m« n¥ng l¡m, máu ÇÕ chan hòa ܧt ÇÅm cä l§p áo ngoài. Nhìn bån, VÜÖng Duy cõi
lòng tan nát, không bi‰t làm th‰ nào, Çành cÙ Ç‹ ng¿a phi th£ng trên ÇÜ©ng xa.
Bóng chiŠu xuÓng... con båch mã không còn hæng hái n»a, sÙc nó y‰u dÀn trong
lúc ti‰ng vó câu cûa ÇÎch thù sau lÜng càng rõ. B‡ng nhiên Quang DÛng mª m¡t -
sau m¶t hÒi rên xi‰t - cÃt l©i :

- Anh Duy !
Ngåc nhiên, VÜÖng Duy kìm ng¿a låi. Quang DÛng nói ti‰p, van lÖn :
- Anh phäi vŠ gÃp m¶t mình, kÈo hÕng cä Çåi s¿, bi‰t bao nhiêu ngÜ©i mong Ç®i
ª tin anh...
Duy cäm Ƕng, nhÜng cÜÖng quy‰t :
- Không bao gi© tôi bÕ anh.
Nܧc m¡t dàn døa, DÛng lÃy h‰t sÙc l¿c, cÀm tay bån :
- ñ‰n phút này xin anh ÇØng khách sáo n»a. Tôi không chóng thì chÀy cÛng ch‰t.
N‰u Çeo ng¿a anh tôi së cän trª sÙ mŒnh anh và së ch‰t m¶t cách vô ích cä hai vì
ÇÎch thù. Không nh»ng anh và tôi bÕ mång mà cä quân Ƕi chúng ta n‰u không
ÇÜ®c tin tÙc gì låi ch£ng nguy l¡m hay sao ?
Duy l¡c ÇÀu, miŒng lÄm bÄm :
- NhÜng Ç©i anh...
Chàng thÜÖng bån quá nên chÌ bi‰t m¶t lòng cÙu bån, không suy nghï Ç¡n Ço.
Quang DÛng nghiêm nét m¥t :
- Tr©i Öi ! Th‰ còn b°n phÆn cûa anh ?
Và ti‰p tøc, mÌa mai :
- Không có lë vì m¶t thÙ tình nhÕ m†n mà anh quên cä b°n phÆn thiêng liêng cûa
m¶t ngÜ©i chi‰n sï, m¶t ngÜ©i dân ?
Nghe Quang DÛng nh¡c ljn hai ch» b°n phÆn, VÜÖng Duy giÆt mình, tim ÇÆp
månh, lòng chàng sôi lên m¶t niŠm cäm m§i lå. RÒi s¡c m¥t bi‰n Ç°i, chàng nén
lòng Çau, gÆt gÆt ÇÀu... Quang DÛng sung sܧng mÌm cÜ©i, quên cä ǧn Çau,
cÃt l©i khen bån :
- Khá l¡m !... Anh bi‰t nghï rÒi Çó.
NhÜng v‰t thÜÖng sâu låi cÃu xé thân th‹, chàng nghi‰n ræng, tr®n m¡t, lÃy h‰t
tàn l¿c mÃp máy nói:
- Anh Duy Öi, b¡n tôi Çi... b¡n ngay Çi cho tôi kÈo bÎ kéo dài Çau ǧn. Anh Öi, b¡n
Çi...
Chàng ÇÜa m¡t l© Ç© nhìn bån, cÀu khÄn.
VÜÖng Duy gÆt ÇÀu, nói trong nܧc m¡t : ''Vâng, vïnh biŒt anh !'' RÒi quä quy‰t,
rút súng løc nh¡m bån, chàng quay m¥t ra ch‡ khác. Sau m¶t ti‰ng ''Çoành !'' vang
lØng kh¡p rØng rÆm, ngÜ©i chi‰n sï v¶i nhäy lên mình ng¿a... Bên ÇÎch nghe
ti‰ng súng n°, phi ngay tåi ch‡ nhÜng chúng chÌ thÃy Quang DÛng n¢m ch‰t m¶t
mình trong vÛng máu. Løc soån trong túi ngÜ©i quá cÓ ch£ng có gì, chúng Çinh
ninh r¢ng chi‰n sï Çã bÎ cän trª trong viŒc thông tin. Chúng có bi‰t Çâu trong
lúc Ãy, VÜÖng Duy m¶t mình cho båch mã phi th£ng vŠ tråi quân mình, v§i hình änh
không bao gi© phai låt cûa ngÜ©i dÛng sï Çã bÕ mình trong rØng th£m, m¶t chiŠu
tang".
                                                                            Lê M¶ng Nguyên (Paris)