Nh»ng cái ch‰t Çã qua trong Ç©i tôi
hay là nh»ng mänh tr©i không tÜÖi sáng...

                                                                         TS. Lê M¶ng Nguyên

         Lúc còn thÖ Ãu, tôi thÜ©ng t¿ hÕi : ch‰t là gì ? Trong óc tܪng tÜ®ng cûa m¶t ÇÙa trÈ thÖ, ch‰t cÛng nhÜ bÃt cÙ m¶t bi‰n cÓ nào : s¿ hôn phÓi hay sinh ÇÈ. DÀu sao, tôi cäm thÃy m¶t n‡i buÒn ho¥c Çau ǧn trong khóe m¡t cha mË tôi m‡i lÀn nghe tin m¶t ngÜ©i bà con hay láng giŠng vØa m§i qua Ç©i. S¿ tò mò cûa tôi càng ngày càng l§n cho t§i Çêm hôm Ãy, trong nhà m†i ngÜ©i æn cÖm tÓi gÀn xong, thì có m¶t ngÜ©i vào cºa, nói l§n : '' Bác Trùm DÒ vØa ch‰t !'' . MË tôi ÇÜÖng d†n bàn, nghe tin, tái m¥t, ngØng công viŒc : ''Tôi phäi Çi ngay''. Cha tôi g†i anh ñán là m¶t ngÜ©i ª trong nhà, hình vóc khÕe månh, ra lŒnh cho anh phäi Çem xe kéo ÇÜa mË tôi ljn nhà dì ru¶t Trùm DÒ. Tôi chåy theo : ''Må cho con Çi theo ?'' Tôi ngåc nhiên Çã dám nói lên m¶t cách táo båo và không ngÀn ngåi t¿ cho phép bܧc lên ngÒi bên cånh mË tôi trong xe tay do ñán cÀm Ç®i ª m¶t góc sân nhà.

        Vùng quê tØ làng Phú Xuân ljn An C¿u Çêm Ãy có vÈ rÃt huyŠn äo. Tr©i ban Çêm vØa xanh khói, nºa xám nhåt nºa Çen; m¥t træng lúc hiŒn lúc bi‰n sau nh»ng áng mây m© và rung rinh... Anh ñán chåy xe kéo v§i hai chân không m¶t cách lão luyŒn, nhË nhàng, lâu lâu bánh xe Çøng Çá sÕi ho¥c phäi vÜ®t qua nh»ng ch‡ u lÒi trên con ÇÜ©ng quê anh ta không tránh khÕi, thì xe vang ti‰ng ríu rít trong Çêm thanh tÎnh. Tôi rùng mình m¥c dÀu gió mùa hè Ãm áp. Tôi nói nhÜ trong m¶t thì thÀm : ''Må Öi, Ông H°, con s® quá !''. MiŒt mài trong suy nghï, mË tôi không nghe tôi muÓn nói gì. Bà ôm sát tôi rÃt månh vào lòng, ÇÜa tay vuÓt hai má tôi. Tôi yên lòng trong chÓc lát, nhÜng chuyŒn Ông H° cÙ ám änh làm tôi kh° não, lo s®. Theo ngÜ©i ta k‹, Ông H° t¿ tº b¢ng cách treo c° trên m¶t cây c° thø sau cÖn Çiên vì m¶t mÓi tình tuyŒt v†ng. Nh»ng ngÜ©i nhà quê mê tín, muÓn cho linh hÒn Ông H° ÇÜ®c an bình, không Ç¡n Ço Çã xây d¿ng m¶t bàn th© ki‹u ''chùa'' nhÕ ngay dܧi cây Ça, và sæn sóc cho hÜÖng th¡p cháy thÖm h¢ng ngày Çêm, ai Çi qua nÖi này ÇŠu cúi ÇÀu tøng niŒm. ñÜ©ng Çi tØ nhà chúng tôi ª Ch® CÓng (Phú Xuân) ljn nhà cô ru¶t (bÃy gi© trª thành góa phø bác Trùm DÒ) phäi qua chùa Ông H° (trên con ÇÜ©ng v¡ng theo hܧng An C¿u). Dân làng ª trong vùng thÜ©ng nghe  ti‰ng kêu thÓng thi‰t tØ bàn th© cûa ngÜ©i ch‰t treo. Tôi cÛng có cäm tܪng nghe n‡i lòng than thª cûa ngÜ©i thÃt tình khi xe chåy ljn gÀn bàn th© Ông H°. Có lë Çó là do s¿ tܪng tÜ®ng dÒi dào cûa tôi. B‡ng nhiên, tôi hoäng hÒn kêu thét : - Må, må ! Con mèo ! - ñiŠm không tÓt, phäi không ñán ? MË tôi vØa nói xong thì con mèo Çen tØ bàn th© ngÜ©i ch‰t treo chåy ngang qua ÇÜ©ng, rên rï : mi-ao, mi-ao. ñán do d¿ m¶t giây rÒi ti‰p tøc kéo xe chåy vŠ hܧng con mèo Çen bi‰n mÃt ngay lúc Ãy trong mÃy bøi cây räi rác hai bên ÇÜ©ng ven ÇÒng ru¶ng.
    Tôi thÕ thÈ : ''Må Öi, må có tin Çó là linh hÒn Ông H° hiŒn lên ?''
    - ¯ ... n‰u con không ngoan, Ông së hiŒn vŠ ÇÃy !
MË tôi không cho tôi m¶t câu giäi nghïa nào cä. ThÆt ra tôi cÛng không cÀn, vì tin ch¡c h£n nh»ng linh hÒn Çau kh° bay lang thang trong Çêm Çen  cho ljn lúc ÇÜ®c an ûi, yên tÎnh ... do ai và cái gì ?

        Chúng tôi ljn nhà bác gái (nay góa bøa) chåy ra Çón, nܧc m¡t tràn trŠ.
Bác dÅn chúng tôi t§i cái buÒng có thi hài cûa ngÜ©i chÒng quá cÓ dܧi ánh træng m© qua cºa s°, m¥t mày Çã trª thành hÖi tím, thân th‹ trong m¶t b¶ áo quÀn tang ch‰ tr¡ng toát. ñó là lÀn ÇÀu tiên tôi thÃy m¶t ngÜ©i ch‰t, và b¡t g¥p v§i s¿ ch‰t. MË tôi và tôi cúi ÇÀu trܧc thi hài bác Trùm DÒ, trong im l¥ng. Bác gái cÛng Çã nín khóc tØ lâu. Tôi không cäm giác m¶t s® hãi nào, mà cÛng không Çau buÒn, trØ ra m¶t s¿ ngÜ®ng ngùng, bÙt rÙt. Tôi rÃt m‰n bác Trùm DÒ lúc còn sÓng, nghèo nàn nhÜng rÃt hào phóng. NgÜ©i ta g†i ''Trùm DÒ'' nghïa là Ông Trܪng DÒ, có lë vì bác gi» m¶t chÙc vÎ nào Çó trong T°ng H¶i ÇÒng. V® cûa bác là chÎ em h† xa v§i mË tôi, rÃt xa cho nên nhiŠu khi tôi có cäm tܪng không có giây liên låc gia Çình v§i ngÜ©i mà tôi g†i là bác gái. NhÜng nÖi Çây, quê tôi ÇÒng ru¶ng phì nhiêu, thiên nhiên ÇËp Çë và giàu có vì ÇÀy ánh sáng m¥t tr©i, ai cÛng có bà con không ít thì nhiŠu v§i nhau. ''Thôi, chÎ cho em vŠ...'', mË tôi nói v§i bác gái trong m¶t ti‰ng thì thÀm rÒi Ç¥t trong n¡m tay ngÜ©i quä phø m¶t xÃp båc giÃy : ''ChÎ gi» låi Ç‹ lo Çám tang''. ''Cäm Ön em nhiŠu'', dì tôi vØa nói trong nܧc m¡t , ti‰p tøc khóc l¥ng lë, trong lúc ÇÜa chúng tôi tÆn xe anh ñán Ç®i tØ näy ª d†c ÇÜ©ng trܧc m¥t nhà. Trên con ÇÜ©ng vŠ, chúng tôi im l¥ng không trao Ç°i m¶t l©i.

        S¿ tò mò cûa m¶t ÇÙa trÈ con trܧc cái ch‰t sau vø này ÇÜ®c thÕa mãn, thÆt ra cái g¥p g« cûa tôi v§i tang tóc không Ç‹ låi m¶t dÃu v‰t sâu ÇÆm trong Ç©i tôi. DÀu sao, hình änh bác Trùm DÒ nghïa là m¶t con  ngÜ©i ''không nhúc nhích trên giÜ©ng'' cÙ theo dõi và ám änh tôi ljn tuÓi trai trÈ, trܪng thành.

        Trên con ÇÜ©ng trª låi nhà, tôi có cäm tܪng anh ñán phäi chåy nhiŠu hÖn,
lâu hÖn. Có lë hình änh cái ch‰t Çã theo ÇÜ°i tôi không ngØng, m¥c dÀu, hay bªi vì, s¿ thän nhiên (có t¶i) cûa tôi trܧc thi hài cûa bác Trùm DÒ, nghïa là trܧc n‡i Çau ǧn cûa ngÜ©i quä phø. ñi ngang qua, m¶t lÀn cuÓi, trܧc ÇŠn th© Ông H° lúc nào mà tôi không Ç‹ š và lë dï nhiên là tôi không còn s® hãi n»a khi anh ñán chåy xe trên ÇÜ©ng vŠ, qua cánh ÇÒng man mác làm ranh gi§i hai làng An C¿u và Phú Xuân, vì Ç¡m chìm trong suy tܪng ban Çêm. Tôi nghï ljn bác DÒ, nhÜng không hÓi ti‰c, ngoài Çôi m¡t lŒ rÜng rÜng. Nói ljn nܧc m¡t, tôi nh§ låi m¶t s¿ Çã xÄy ra cách hai ba næm trܧc, hÒi tôi còn bé thÖ næm, sáu tuÓi. ñÜÖng dong chÖi sau nhà l§n có vÜ©n r¶ng và lúa rÖm ª Ch® CÓng (Phú Xuân) là nÖi tôi quê quán, tôi thoáng thÃy m¶t con gà mái Çang dÅn ÇÀu m¶t Çám gà con, có lë t§i hÖn mÜ©i. Tôi thÜ©ng nghe ngÜ©i ta nói m¶t sinh vÆt không th‹ sÓng sót sau khi ng¶t thª ba phút, và muÓn xem thº chuyŒn này có Çúng hay không, tôi giÖ tay b¡t m¶t con gà con Ç‹ làm thí nghiŒm, Çinh ninh r¢ng tôi së mª tay giäi phóng cái mÕ cûa gà con trܧc ba phút... Con gà mái kêu thét, nhÜ muÓn d†a nåt tôi, tình mÄu tº làm nó hung hæng làm tôi hoäng s® thä gà con trܧc khi ljm t§i 170 giây... Than ôi, gà con r©i khÕi tay tôi, vÅn næm yên, không Çøng ÇÆy. Tr©i Öi, tôi Çã vô tình (v§i tÃt cä s¿ ngây thÖ cûa m¶t trÈ con 6 tu°i) làm mÃt cu¶c Ç©i cûa m¶t sinh vÆt, m¥c dÀu không thu¶c loài ngÜ©i. Tôi v¶i vã ki‰m cách làm cho gà con có sinh khí låi b¢ng cách th°i hÖi vào trong mÕ nhÜ ngÜ©i ta thÜ©ng nói. NhÜng không ÇÜ®c : gà con Çã ch‰t vì tôi. ''Tr©I Öi ! tôi không muÓn gà con ch‰t... '' Tôi khóc lóc, van lÖn Tr©i PhÆt cho gà con sÓng låi, và tØ dåo Ãy, cái ch‰t này theo Çu°i tôi mãi, lòng hÓi hÆn không bao gi© nguôi, m¥c dÀu l§n lên tôi bi‰t là gà con l§n lên cÛng së bÎ gi‰t Ç‹ làm món æn cho loài ngÜ©i. Tôi Çào m¶t l‡ nhÕ sau vÜ©n và chôn cÃt m¶t cách âu y‰m cái thi hài cûa gà con v§i l©i thÌnh cÀu xin gà con chÃp lòng thành th¿c cûa tôi mà dung xá.

        CÛng vào trong nh»ng ngày thÖ Ãu (mÃy tu°i tôi cÛng ch£ng còn nh§, vào
ba bÓn næm sau), anh Hoàng v§i tôi Çang tìm cách giäi Çáp m¶t bài toán h†c thì ÇÜ®c tin ''Mø Nuôi'' bÎ ch‰t ÇÜÓi ª sông Bình Løc, cách nhà chúng tôi Ƕ 30 thܧc. Chúng tôi chåy ngay t§i b© sông, thÃy m¶t Çám ngÜ©i ÇÙng xung quanh Mø Nuôi Çã ÇÜ®c v§t lên và n¢m không nhúc nhích. Anh Hoàng l§n hÖn tôi chØng 3 tu°i, rÃt hãnh diŒn có kinh nghiŒm Hܧng ñåo, liŠn ngÒi ngay trên mình Mø Nuôi thân th‹ còn nóng, chân bÕ hai bên, b¡t ÇÀu làm phÜÖng pháp thª nhân tåo. Tôi giúp anh trong s¿ cÙu mŒnh này b¢ng cách làm ÇÃm bóp trên ng¿c, sau lÜng, trên vai, vân vân. S¿ thº cÃp cÙu này kéo dài ljn 5, 10, 15 phút... Chúng tôi h‰t sÙc cÓ g¡ng, nhÜng phäi thú nhÆn n‡i bÃt l¿c... không làm cho Mø Nuôi hÒi tÌnh, trª låi cu¶c Ç©i. Chúng tôi rÃt buÒn, m¶t cái buÒn không th‹ diÍn tä, tÜ©ng nhÜ Çã mÃt m¶t ngÜ©i bån rÃt thân. T¶i nghiŒp cho Mø Nuôi bÎ ch‰t ÇuÓi lúc m§i còn hai mÜÖi tu°i. Nàng làm ngÜ©i ª (hÒi Ãy ngÜ©I ta g†i là ''ÇÀy t§'') tåi nhà ''Bác Om'' mà cha mË tôi xem nhÜ bà con láng giŠng. Nàng sÓng Ƕc thân, m¥t không ÇËp, nhÜng thÆt là tº t‰, nhu hòa cho nên trong làng ai cÛng thÜÖng m‰n. Lúc vŠ t§i nhà, ba må chúng tôi khen ng®i hai con Çã cÓ g¡ng, m¥c dÀu không k‰t quä, cÙu cÃp m¶t ngÜ©i ÇÒng hÜÖng ch‰t trôi. Hình nhÜ sau Çó, hai chúng tôi, vŠ m¶t vø khác, Çã nhäy xuÓng sông Ç¥ng tìm v§t m¶t ÇÙa trÈ ra khÕi nܧc và làm hÒi tÌnh låi... Ch¡c vì th‰ mà n» sï Hoàng Hoa (m¶t ngÜ©I ÇÒng hÜÖng) Çã gºi t¥ng tôi m¶t bài thÖ (qua H¶i ThÖ TTVN cûa Lê Quang Sinh) vào cuÓi næm 1998, v§i chû ÇŠ ''ChuyŒn Ngày XÜa'', nhÜ sau :

                   Luy‰n ti‰c thÆt sao anh M¶ng Nguyên
                        Ti‰c th©I son trÈ tu°i thanh niên
                        Hình in lên sách chØng hæm mÃy
                        Tu°i Ãy ôm Ãp l¡m m¶ng Ç©i
                        Em bi‰t anh tØ thuª thi‰u th©i
                        ñàn ca thi kÎch l¡m môn chÖi
                        Cho vui thôn xóm giúp ngÜ©i kh°
                        CÙu kÈ ch‰t chìm ª b‰n sông
                        Anh có nh§ không ngÜ©i quét ch®
                        Nh© duyên sông nܧc thoát trÀm luân
                        NhË nhàng cªi áo trong mùa hå
                        Mát mÈ làm sao h‰t n® trÀn...
                                (Hoàng Hoa, Los Angeles, Mùa ñông 1998)

        CÛng vì tình sông nܧc mà nàng Çã trä l©i cho tôi sau khi nhÆn ÇÜ®c bài thÖ ''Em có vŠ làng xÜa'' tôi vi‰t t¥ng nàng, tØ Paris (tháng 12-2000), qua m¶t thi phÄm tuyŒt tác ''Em Có VŠ'', tØ nÖi nàng cÜ ngø là Los Angeles, ngày 14-01-2001. Cä hai bài này ÇŠu ÇÜ®c nhåc sï Lê Dinh cho Çæng trên nguyŒt san NghŒ ThuÆt do anh chû trÜÖng (Montréal, sÓ 84, tháng 03-2001).

        TØ dåo Ãy, vÆn mŒnh lå lùng cho ljn nay muÓn cho tôi không bao gi© ÇÜ®c chÙng ki‰n lâm chung cûa nh»ng ngÜ©i tôi m‰n yêu. Bà ngoåi tôi ch£ng hån trong cu¶c chi‰n tranh Pháp-ViŒt Minh Çã qua Ç©i trong lúc anh em chúng tôi, vì còn nhÕ tu°i, ÇÜ®c gia Çình cho Çi lánh nån tåi vùng quê xa cách nÖi sinh quán. Cha mË tôi k‹ låi trong trÜ©ng h®p nào MŒ bÎ mÃt, lúc chúng tôi hÒi cÜ vào khoäng mÃy tháng sau trª låi Ch® CÓng (làng Phú Xuân), cånh kinh thành Hu‰, sau lúc quân Ƕi VM rút lui Ç‹ ti‰p tøc cu¶c chi‰n tØ biên khu. Nghe còi báo Ƕng, tÃt cä gia Çình xuÓng hÀm Än núp. M¶t phân Ƕi Pháp Çi ngang qua Çó, nghi ng© có VM trong làng, sï quan chÌ huy ra lŒnh ngay cho m†i ngÜ©i phäi bܧc ra khÕi hÀm, hai tay giÖ cao, và áo quÀn bÎ ki‹m soát løc l†i m¶t cách kÏ lÜ«ng. ñÓi v§i mÃy ông lính Tây hÒi Ãy, ngÜ©i da vàng nào cÛng bÎ nghi ng© là ViŒt Minh. MŒ tôi vì già y‰u, không kÎp ra khÕi trܧc khi sï quan Pháp quæng m¶t l¿u Çån trong hÀm Än núp, k‰t cøc bÎ thÜÖng n¥ng và tØ trÀn hai ba ngày sau. Theo ngÜ©i ta k‹ låi, cha tôi là m¶t ông già rÃt ÇËp và cao nhã (hÖn n»a ông là m¶t nhà Nho có ti‰ng tæm) nên ÇÜ®c sï quan Pháp tôn tr†ng, ra lŒnh cho mÃy th¢ng lính phäi dè d¥t và kính cÄn trong viŒc ti‰p xúc v§i dân bän xÙ. Cái tû s¡t chÙa Ç¿ng m¶t ít tiŠn (còn låi) làm ti‰t kiŒm (Ç‹ giúp Ç« gia Çình trong th©i loån låc) phäi mª ra và bÎ cܧp bóc. Gia Çình tôi tØ dåo Ãy Çã nghèo (vì VM) låi càng khÓn kh° hÖn n»a. Tôi còn nh§ lúc VM lên cܧp chính quyŠn vào næm 1945 và chi‰m Çóng các thành thÎ l§n nhÜ Hà N¶i, Hu‰... sau khi hoàng lj Bäo ñåi thoái vÎ, phäi trao Ãn ki‰m cho Çåi diŒn HÒ Chí Minh ngày 25-08-1945, cán b¶ ViŒt Minh (trܧc khi t° chÙc nh»ng TuÀn LÍ Vàng, Båc, vân vân), Çã không ngÀn ngåi Çi thæm vi‰ng tÃt cä các nhà trí thÙc hay ÇiŠn chû khá giä Ç‹ quyên tiŠn cho Cách Mång :

                               Xe xanh, c© ÇÕ, sao vàng
                            ñi Çâu t§i Çó b¡t toàn lÜÖng dân...

        ChuyŒn này tôi ÇÜ®c chÙng ki‰n rõ ràng. Ông cán b¶ Çi xe Traction Avant (màu xanh) ljn nhà chúng tôi (có 2 thân vŒ Çi kèm theo), vào phòng khách và t¿ gi§i thiŒu v§i ba tôi : ''Tôi ljn quyên tiŠn cho Cách Mång chÓng th¿c dân Pháp ! Xin ông mª tû s¡t !'' Ba tôi mª tû s¡t, lÃy m¶t chÒng båc giÃy rÒi Çóng tû s¡t låi trܧc khi ÇÜa tiŠn cho cÓt cán. Ông cán b¶ ra vÈ không b¢ng lòng : ''Không Çû ! Mª tû s¡t ra xem'' . Ba tôi mª tû s¡t, ông cán b¶ nói : ''ñÜa h‰t tÃt cä, tôi së cho biên lai và sau này có dÎp së trä låi''. Ba tôi tuân lŒnh vì thÃy ông VM hung hæng, dÜ©ng nhÜ muÓn rút súng løc ra d†a nåt. Gia Çình tôi såt nghiŒp tØ dåo Ãy.

        Trª låi chuyŒn bà ngoåi tôi mÃt. Lúc chúng tôi (Hoàng, Nguyên, Quán) hÒi
cÜ, trª vŠ nhà cûa Çåi gia Çình h† Lê tåi Ch® CÓng, làng Phú Xuân, cånh Hu‰ thành, chúng tôi cäm giác m¶t tình trång khó chÎu, n¥ng nŠ lúc bܧc vào tÜ thÃt chính : ch¡c có chuyŒn gì Çau ǧn : ''Có chuyŒn gì th‰, ba må Çâu, anh ñán ?'', tôi lo s® hÕi ñán là ngÜ©i ra Çón chúng tôi. ''Không, không có chuyŒn gì ...'' , ngÜ©i ''ÇÀy t§'' trung thành trä l©i lúng túng, nhÜng v§i m¶t vÈ ÇÀy nghiêm tr†ng. Tôi hoäng s®, hÕi ñán m¶t lÀn n»a : ''Ba må Çâu, sao không thÃy ?''. Tôi la hét, hai tay ôm ñán, nhÜ s® m¶t câu trä l©i thê thäm. ñán g« tay ra, nói nhÕ nhË : ''Ba må Ç®i các anh ª sau nhà, còn MŒ thì Çã vŠ chÀu Tr©i''. Tôi có cäm tܪng gÀn nhÜ b§t m¶t
gánh n¥ng, vì bi‰t cha mË tôi qua khÕi tai nån chi‰n tranh, nhÜng rÃt buÒn khi bi‰t MŒ ngoåi không còn n»a.

        Tôi thÃy låi cha mË tôi, nܧc m¡t chäy ròng ròng khi bi‰t ngay cái nhìn ÇÀu chi‰n tranh Çã làm cha tôi già hÖn trܧc nhiŠu và låi gÀy gò thêm n»a, mË tôi trª thành nghiêm trang và trÎnh tr†ng. Cha tôi ra hiŒu mÃy con ljn gÀn rÒi nói : ''Ba må sung sܧng ÇÜ®c thÃy các con hÒi cÜ khÕe månh. NhÜng b¡t ÇÀu tØ nay, chúng ta cÀn phäi hy sinh nhiŠu. NhÜ các con Çã bi‰t, tiŠn cûa, vàng båc cûa gia Çình Çã bÎ cܧp bóc ... vì n¶i chi‰n. MŒ ngoåi vØa ch‰t, các con ljn bàn th© låy Çi, cÀu
nguyŒn t° tiên giúp Ç« gia Çình qua khÕi tai nån, hi‹m nghèo.'' MË tôi m¡t ܧt lŒ, chúng tôi cÛng khóc oà. Tôi nghï ljn ch‰ Ƕ gian kh° mà tØ nay gia Çình phäi chÎu Ç¿ng ít nhÃt trong m¶t th©i gian. Và sinh ra cæm thù c¶ng sän cÛng nhÜ quân Ƕi th¿c dân.

        Gia Çình chúng tôi ª låi Ch® CÓng vài næm n»a (vì Çây là nÖi sinh quán, làng Phú Xuân, có bàn th© cúng vái t° tiên), cách thành phÓ Hu‰ Ƕ chØng hai cây sÓ, sông Bình Løc và HÜÖng Giang chia cách bªi ñÆp ñá bÎ tràn ÇÀy ho¥c bi‰n mÃt dܧi m¥t nܧc lên cao trong hai mùa bão løt.
        Thôn VÏ Då ª bên kia (trên ÇÜ©ng vŠ Cºa ThuÆn An) thÆt quá xa v©i... Quân Ƕi viÍn chinh Çã trª låi chi‰m Çóng kinh thành và có š quay vŠ lá bài Bäo ñåi. Cha mË tôi vÅn còn dÀn dØ không bi‰t có nên tØ giã thôn quê Ç‹ mua m¶t cæn nhà ª Çô thành ÇÜ®c an ninh hÖn, vì ViŒt Minh vÅn còn nÜÖng náu räi rác ª các làng måc, thôn xóm. M¶t hôm, tôi Çang câu cá bên b© sông trܧc gi© æn cÖm tÓi, b‡ng nghe ti‰ng chân Çi nhÎp nhàng tØ xa rÒi ljn gÀn càng månh dån. BÕ cÀn câu, tôi chåy ra ÇÜ©ng,ÇÙng núp sau m¶t bøi cây, Ç®i nhìn... Quang cänh trܧc m¡t tôi nhÜ là m¶t äo änh. Dܧi ánh træng m©, nh»ng b¶ Ƕi (toàn là lính trÈ) cûa Quân ñ¶i  Giäi Phóng VN bܧc Çi, tØng Çoàn này ljn Çoàn khác, âm thÀm trong im l¥ng cûa m¶t Çêm m§i b¡t ÇÀu, theo hܧng núi TrÜ©ng sÖn. Nh»ng ngÜ©i lính trÈ này Çã r©i bÕ cä tu°i thanh xuân v§i møc Çích lên rØng núi kháng chi‰n, sau khi bó bu¶c giã tØ thành thÎ, nhÜ©ng ch‡ cho quân Ƕi Pháp. Tôi bÕ ch‡ núp, ÇÜa tay chào m¶t cách máy móc, dÜ©ng nhÜ là m¶t s¿ dï nhiên. ñoàn quân VM Çi dÀn dÀn xa rÒi trong khoänh kh¡c bi‰n mÃt trong bóng tÓi cûa m¶t mùa Çông tàn.