Sau khi NguyÍn Ánh thÓng nhÃt ÇÃt nܧc (1802), dân chúng kh¡p nÖi truyŠn tøng câu ca dao:
                                       Gái Çâu có gái lå lùng,
                              Con vua låi lÃy hai chÒng làm vua.
                                Ho¥c:
                                        Gái dâu có gái lå Ç©i,
                                Con vua låi lÃy hai ngÜ©i làm vua.
Và ngÜ©i ta nghï r¢ng câu trên ám chÌ Hoàng hÆu Ng†c Hân, bªi vì Ng†c Hân là con gái vua Lê Hi‹n tông, vâng lŒnh vua cha k‰t tóc xe tÖ cùng vua Quang Trung rÒi sau låi lÃy vua Gia Long! Ng†c Hân là con thÙ 21 và là con gái thÙ chín cûa vua Lê Hi‹n tông. Thân mÅu cûa Công chúa là bà phi NguyÍn ThÎ HuyŠn, quê ª làng Phù Ninh, t°ng Hå DÜÖng, tÌnh B¡c Ninh. Công chúa vâng lŒnh vua cha k‰t duyên cùng vua Quang Trung næm bính ng† ( 1786), lúc này công chúa vØa mÜ©i sáu tu°i. Khi  Quang Trung lên ngôi, Công Chúa Çu®c  phong làm làm H»u cung hoàng hÆu ( B¡c cung hoàng hÆu) trong khi bà v® chánh Phåm ThÎ, mË Quang Toän ÇÜ®c phong chánh hÆu.  Sau bao næm ân ái m¥n nÒng, bà sinh hå vài trai gái mà tÃt cä tu°i còn thÖ dåi.:
                 ‘Còn trÙng nܧc thÜÖng vì Çôi chút’( Ai TÜ Vãn)
 Næm nhâm tí ( 1792) , vua  Quang Trung mÃt, bà Çau kh° làm væn t‰ vua Quang Trung và sáng tác Ai TÜ Vãn nh»ng tác phÄm rÃt có giá trÎ trong væn h†c ViŒt Nam.
        TruyŠn thuy‰t dân gian cho r¢ng sau khi  Çánh tan quân Tây SÖn, gi‰t tuyŒt con cháu NguyÍn HuŒ, NguyÍn Ánh nåp bà Ng†c Hân làm hÆu phi ( triŠu NguyÍn không lÆp hoàng hÆu). ñó là thuy‰t ‘ nhÃt kính chi‰u lu«ng vÜÖng’ ( hai vua soi m¶t gÜÖng). Cùng v§i thuy‰t này, Nam Phong tåp chí v§i bài Ng†c Hân Công Chúa dÆt s¿ ( Nam Phong Tåp chí, sÓ 103, 1926), nói vŠ ti‹u sº bà Ng†c Hân. Bài này có hai phÀn. PhÀn ÇÀu chép nhÜ trong Hoàng Lê NhÃt ThÓng Chí nói vŠ viŒc bà vâng lŒnh vua cha k‰t duyên cùng NguyÍn HuŒ và Ç܆c phong làm H»u cung hoàng hÆu. PhÀn thÙ hai chép nhÜ sau vŠ s¿ viŒc sau khi Gia Long lên ngôi vua:
        Dòng dõi nhà Tây SÖn ÇŠu không còn sót m¶t ai. Công chúa Ng†c Hân vì
        là con cûa vua Lê Çu®c khÕi nån, næm Ãy Çã Ç܆c 32 tu°i mà nét ÇËp
        xinh vŠ dung s¡c cûa công chúa vÅn chÜa hŠ suy giäm.
        Vua Th‰ t° b°n triŠu nhà NguyÍn( Gia Long) Ç‹ yên công chúa Ng†c Hân ª
        m¶t dÎch Çình( ngôi ÇŠn bên cånh), cho ngÜ©i hÀu hå cung phøng. Bày tôi
        cûa vua Gia Long có ngÜ©i cho r¢ng công chúa Ng†c Hân là vÆt dÜ thØa cûa
        Tây SÖn mà can gián vua. Vua Gia Long bäo:
            ‘Lãnh th° và nhân dân ngày nay không có m¶t món gì là không phäi
        vÆt thØa dÜ cûa Tây SÖn thì m§i làm sao?’
            VŠ sau vua Gia Long cho công chúa Ng†c Hân vŠ B¡c theo quê quán cûa
        mË ª B¡c Ninh cho ljn lúc lâm chung.
                Xét låi công chúa lúc còn nhÕ thì làm con gái vua, lúc trܪng thành
        làm hoàng hÆu, k‰ theo làm hoàng thái hÆu, niŠm vinh diŒu mt Ç©i công chúa
        có th‹ nói là cùng tt. ñ‰n ngày x‰ bóng, công chúa Ng†c Hân không khÕi
        lÜu låc( nÖi quê mË), tܪng r¢ng công chúa lúc Ãy án theo nay mà nh§ låi
        xÜa, há ch£ng áo não mà than thª cho tåo vÆt Çã trêu ngÜ©i, ch£ng có viŒc
        gì là không ljn Çu®c, mà phát sinh n‡i cäm khái vô biên chæng?  (1)

    NhiŠu ngÜ©i džc bài trên cho r¢ng bà Ng†c Hân Çã sÓng chung v§i vua Gia Long, Çó là hi‹u sai. Theo bài này, vua Gia Long có š ÇÎnh thâu nåp bà nhÜng bà không Üng thuÆn, cuÓi cùng vua Gia Long phäi Ç‹ bà sÓng ª dÎch Çình ( trí chi dÎch Çình) là m¶t nhà khách, và cuÓi cùng Ç‹ bà trª vŠ quê mË. N‰u bà ÇÒng š sÓng v§i vua Gia Long thì bà phäi ª trong m¶t cung nào Çó chÙ không ª dÎch Çình, và bà Çã ª låi chÙ không lui vŠ quê mË! Nên nh§ r¢ng ngày xÜa m¶t khi Çã bܧc vào cung làm phi tÀn rÒi thì không bao gi© Çu®c trª ra ngoài n»a ngoåi trØ vua cho phép hay thäi hÒi!

 Bác sï HÒ Væn Châm, m¶t nhà nghiên cÙu tåi Canada, cho r¢ng ông m¡t thÃy hai bän phä hŒ hoàng t¶c b¢ng quÓc ng» và b¢ng hán væn . Bän phä hŒ hoàng t¶c b¢ng quÓc ng» nói r¢ng bà Ng†c Hân tái giá cùng vua Gia Long, và sinh hå m¶t sÓ hoàng tº. NhÜng ông HÒ Væn Châm cho r¢ng thuy‰t này không Çúng bªi vì dây là m¶t bän quÓc ng», có th‹ dÎch sai ho¥c hi‹u sai nguyên væn ch» hán. Bác sï HÒ Væn Châm vi‰t
    . .. cuÓn ng†c phä bän quÓc ng» cûa Tôn Nhân Phû Çã kh£ng ÇÎnh Công Chúa
        Lê Ng†c Hân là mË ÇÈ cûa Quäng Oai Công và ThÜ©ng Tín QuÆn VÜÖng?
         Xin thÜa ngay r¢ngcuÓn gia phä này là bän quÓc ng», không phäi bän Hán
        væn, låi không phäi do QuÓc Sº Quán biên soån mà là tác phÄm phiên dÎch
        cûa Tôn Nhân Phû tØ bän Hán væn cÛng cûa Tôn Nhân Phû mà ra. Mà bän
        Hán væn này thì trong các chÜÖng nói vŠ Quäng Oai Công và ThÜ©ng Tín
        QuÆn VÜÖng Çã vi‰t r¢ng mË các ngài là Công Chúa Lê Ng†c con Vua Hi‹n
        Tông nhà HÆu Lê. Cái lÓi hành væn c° Çi‹n b¢ng  Hán t¿ thì có khi nào nêu
        rõ tøc danh Çâu. Mà tác giä bän Hán væn khi vi‰t r¢ng mË các ngài là Công
        chúa Lê Ng†c con Vua Hi‹n Tông nhà HÆu Lê Çã ch¡c Çâu muÓn kh£ng ÇÎnh
        r¢ng Çó là Công Chúa Lê Ng†c Hân. Bi‰t Çâu tác giä bän Hán væn muÓn nói
        ljn m¶t nàng Công Chúa Lê Ng†c khác,cÛng con Vua Hi‹n Tông nhà HÆu
        Lê? Mà ÇiŠu này thì nh»ng ngÜ©i phiên dÎch ra quÓc ng» Çã không hŠ hay
        bi‰t, låi thêm n¥ng tinh thÀn tân h†c, vi‰t lách trình bày chuyŒn gì cÛng
        muÓn tách båch rõ ràng nên Çã phiên dÎch cøm tØ "Công Chúa Lê Ng†c con
        Vua Hi‹n Tông" thành "Công Chúa Lê Ng†c Hân con Vua Hi‹n Tông" theo
        sª ki‰n chû quan cûamình (2).

        Bác sï HÒ Væn Châm nói Çúng.Ngày xÜa vì tôn kính( kiêng húy), sº Çôi khi không chép rõ tên h† các nhân vÆt. Ví dø NguyÍn Du chÌ dÜ®c ghi là Tiên ñiŠn hay NguyÍn Tiên ñiŠn. Còn Çàn bà thì ít khi Çu®c ghi tên. ñåi Nam LiŒt TruyŒn khi vi‰t vŠ Quäng Oai công, và ThÜ©ng Tín Công chÌ vi‰t ÇÖn sÖ là con thÙ 10 và con thÙ 11 cûa Th‰ t° và ñÙc Phi h† Lê(3).
        Bà Ng†c Hân là m¶t tác giä quan tr†ng trong væn h†c ViŒt Nam và lÎch sº Viêt Nam cho nên ÇÜ®c nhiŠu ngÜ©i nghiên cÙu. PhÀn Çông ÇŠu  chÃp nhÆn næm sinh cûa bà là 1771. Có nhiŠu tài liŒu khác nhau vŠ bà Ng†c Hân , t¿u trung có nh»ng tài liŒu chính nhÜ sau:
    1.Không nói gì ho¥c nói rÃt sÖ lÜ®c vŠ cu¶c Ç©i bà, nhÃt là không Çá Ƕng ljn cái ch‰t cûa bà, Çó là trÜ©ng h®p Ngô Th©i Chí trong Hoàng Lê NhÃt ThÓng Chí, DÜÖng Quäng Hàm trong ViŒt Nam Væn H†c Sº Y‰u và Nghiêm Toän trong ViŒt Nam Væn H†c Trích Y‰u.
    2.Không bi‰t rõ næm sinh næm mÃt, Çó là TrÀn Væn Giáp(4).
    3.Bà Ng†c Hân và các con trÓn thoát. ñåi diŒn khuynh hܧng này là HÒ H»u TÜ©ng. Ông vi‰t:
        Ng†c Hân  công chúa d¡t Quang ThiŒu vào Nam, mË con Ç°i tên h†, Quang
        ThiŒu sau lÆp Çåo là Çu®c ngÜ©i Ç©i tôn là PhÆt ThÀy, và h† HÒ chúng tôi,
        th© hai ch» k‰ Th‰ trong nhà, là dòng dõi cûa Quang ThiŒu(5).
3.Bà Ng†c Hân và các con trÓn không thoát, bÎ hành hình. NhiŠu nhà væn trình bày nhiŠu thuy‰t khác nhau. Có thuy‰t cho r¢ng bà trÓn vŠ Häi DÜÖng(6) , sau mË con bÎ tÓ cáo rÒi bÎ Çem ra hành hình. Có thuy‰t nói bà Çem hai con trÓn vào miŠn quê Quäng Ngãi ít lâu sau båi l, bÎ b¡t Çem vŠ Hu‰ xº tam ban triŠu Çi‹n. Thanh Lãng cÛng,theo thuy‰t này, và ông cho r¢ng Lê Ng†c Hân mÃt næm 1803(7) .
4. Bà mÃt trܧc 1802.
Thuy‰t này cho r¢ng bà Çã ch‰t trܧc khi NguyÍn Ánh thÓng nhÃt dÃt nܧc nên không th‹ có viŒc bà tái giá cùng vua Gia Long. Hoàng Thúc Trâm cho r¢ng bà mÃt næm k› mùi (1799) vì ông cæn cÙ vào Dø Am væn tÆp cûa Phan Huy Ich v§i næm bài væn t‰ VÛ Hoàng hÆu, do Phan Huy Ich vi‰t thay cho vua Cänh ThÎnh, các con gái vua Quang Trung, Phù Ninh tØ cung( mË bà Ng†c Hân). H† hàng nhà c¿u Lê và bà con ª Phù Ninh(8).
Phåm Væn ñang , NguyÍn Væn Sâm và Phåm Th‰ NgÛ ÇŠu theo š ki‰n này.
 Theo thi‹n ki‰n, thuy‰t cûa Hoàng Thúc Trâm e không °n vì:
- 1.Tøc lŒ ViŒt Nam, khi con mÃt, cha mË không làm væn t‰. NgÜ©i ta làm væn t‰ cho nh»ng bÆc trên Çã khuÃt, chÙ không làm væn t‰ cho ngÜ©i dܧi. ThÜÖng con, cha mË có th‹ làm væn, thÖ khóc con mà thôi.
- 2. Quang Trung mÃt næm 1792, Quang Toän lên ngôi lúc 10 tu°i, hiŒu là Cänh ThÎnh, tÃt nhiên sau 1792, Phåm thÎ, mË ru¶t cûa Quang Toän phäi ÇÜ®c tôn là thái hÆu, chÙ không phäi là hoàng hÆu. Bà Ng†c Hân n‰u không ÇÜ®c tôn là thái hÆu thì cÛng phäi Çu®c g†i b¢ng m¶t danh xÜng nào tÜÖng xÙng chÙ không th‹ g†i là hoàng hÆu. Vua Thái ñÙc mÃt 1793, con là NguyÍn Bäo ÇÜ®c phong Hi‰n công. VÆy hoàng hÆu chÌ là v® cûa Cänh ThÎnh ( lúc này Cänh ThÎnh 17 tu°i). Phan Huy Ich là môt nho gia Ç©i trܧc, tÃt nhiên không th‹ dùng danh tØ bØa bãi, không phân biŒt hoàng hÆu v§i thái hÆu.

        Phan Thúc Tr¿c, m¶t nhà nho sÓng bu°i cuÓi Lê ÇÀu NguyÍn, tác giä b¶ QuÓc Sº Di Biên, Çã cho ta m¶t vài chi ti‰t vŠ Tây sÖn và bà Ng†c Hân.
Phan Thúc Tr¿c vi‰t r¢ng tháng næm næm nhâm tuÃt (1802), quân NguyÍn Ánh Çánh miŠn B¡c, quân Tây SÖn tan rã, anh em NguyÍn Quang Toän chåy vŠ mån Lång giang, rÓt cu¶c NguyÍn Quang Thùy t¿ tº, b†n Võ Thám b¡t anh em NguyÍn Quang Toän, NguyÍn Quang ThiŒu dâng Çåi quân, và dâng bà phi Lê ThÎ Ng†c Bình vào trong n¶i cung nhà vua. Ng†c Bình là chÎ em v§i Ng†c Hân công chúa, v® vua Quang Trung, Çu®c vua Gia Long thâu nhÆn làm ÇŒ tam cung, sinh hå Quäng Oai công(thÙ 12) và ThÜ©ng Tín công(thÙ 14) Lê Væn DuyŒt thÜ©ng nói hoàng thÜ®ng thÜ©ng dÅn tích Ngøy Báu và Båc CÖ Ç‹ giäi Çáp nghi vÃn.  Còn bà Ng†c Hân sau khi Tây SÖn mÃt, lui vŠ quê mË là làng Phù Ninh, và mÃt tåi Çây sau ngày 21 tháng næm næm giáp tí(1804), M¶t viên hàng thÀn Çang nhÆn chÙc quan tåi ñông ngån xin phép nhà vua làm tang lÍ cho công chúa, Çu®c nhà vua chÃp nhÆn.. Dân làng Phù Ninh lÆp tØ ÇÜ©ng th© cÓ công chúa . NhÜ vÆy,phäi chæng bà là công chúa vua Lê, låi Çu®c em là Ng†c Bình can thiŒp nên vua Gia Long tha t¶i ch‰t cho bà sau khi Çã gi‰t ch‰t con bà?
         Theo các sº liŒu do Ty Thông Tin Væn Hóa Nghïa Bình công bÓ, Ng†c Bình công chúa là chính Cung Hoàng HÆu cûa vua Cänh ThÎnh NguyÍn Quang Toän chÙ không phäi v® vua Quang Trung nhÜ QuÓc Sº Di Biên. Chúng ta còn phäi nghiên cÙu thêm vŠ vÃn ÇŠ này. Theo tài liŒu ty Thông tin Væn hóa Nghïa Bình, Ng†c Bình và Quang Toän cùng  sinh næm 1783. Có lë tài liŒu này Çã vi‰t theo các phúc trình cûa các giáo sï Longer và Le Labousse gºi cho Phái b¶ TruyŠn giáo Nam Hà Çã ghi chép . NhÜ vÆy khi  Ng†c Bình bÎ b¡t và giao nåp n¶i  cung, bà m§i hai mÜÖi tu°i, là tu°i  son trÈ xinh tÜÖi, trong khi bà Ng†c Hân Çã 32 tu°i, chÜa già nhÜng cÛng không còn xuân s¡c. Chúng ta có th‹ k‰t luÆn r¢ng câu ca dao truyŠn tøng trong dân chúng là Çúng và ngÜ©i con gái có m¶t sÓ phÆn Ç¥c biŒt, con gái vua, lÃy hai chÒng cÛng làm vua Çó là hoàng hÆu Ng†c Bình , em gái cùng cha mË v§i hoàng hÆu Ng†c Hân.

      Chú thích:
 1. Ng†c Hân Công chúa DÆt S¿ .Nam Phong tåp chí, sÓ 103,  1926.Tå Quang Phát dÎch. SÜ ñÎa sÓ 13, 120-123
 2. HÒ Væn Châm, Công Chúa ñông ñô.  Bên Kia B© ñåi DÜÖng , sÓ 33 tháng 6- 2001. http://vanhoa.novelcity.com.
3.  ñåi Nam LiŒt TruyŒn, q.2,tr. 61-62.
4. TrÀn Væn Giáp. LÜ®c TruyŒn Các Tác Gia ViŒt Nam. KhoaHoc Xa HI, Ha NI, 1971,tr.330.
5.  HÒ H»u TÜ©ng, Phân TrÀn. Hòa ñÒng, sÓ 4, ngày 23-1-1965,tr.2.
6.  HÒ Væn Châm, op.cit.
 7. Phåm Th‰ NgÛ, ViŒt Nam Væn H†c Sº.  q.2,  QuÓc H†c Tùng ThÜ, Sàigon, 1969. tr . 243; Thanh Lãng, Bäng LÜ®c ñÒ Væn H†c ViŒt Nam, Q.1.  Trình Bày, Saigon, 1967,tr.572.
8.  Hoàng Thúc Trâm, QuÓc Væn ñ©i Tây SÖn. Vïnh Bäo, Sàigon, 1950,tr.

                                                           NguyÍn Thiên Thø