Cuï xaây xong döông cô aáy toán keùm coù tôùi baïc nghìn, ñoàng tieàn thôøi nhöõng naêm boán möôi.Ngöôøi laøng baøn taùn, ñoàn ñaïi “ khoâng ngôø cuï Baùnh laïi giaàu theá “. Döông cô cuûa cuï taát nhieân khoâng lôùn nhö döông cô nhaø quan Ngheø hoï Nguyeãn, cuõng chaúng sang
troïng nhö döông cô cuûa anh em quan Haøn hoï Phan, nhöng hoï noùi “ Döông cô cua cuï
Baùnh nhö con dao pha. Khi caàn khao voïng, môøi haøng phe, haøng giaùp, trong ngoaøi deã coù theå traûi chieáu ñeán naêm möôi maâm. Ngaøy thöôøng laøm ruoäng, saân aáy coù theå phôi treân hai traêm hoäc thoùc... Chöù coøn nhöõng döông cô kia, troâng thì oai veä theá, haèng naêm, naêm ba thaùng moät laàn caùc oâng aáy veà queâ chôi, gioã Teát môùi giôû gioùi ra, coøn thì boán muøa ñoùng cöûa boû ñoù cho buïi baùm, nheän giaêng, ích gì. Laøm nhaø nhö nhaø cuï Baùnh môùi laø kheùo.”. Lôøi phaåm bình aáy ñeán tai cuï Baùnh, cuï chæ mæm cöôøi. Coù ai hoûi gaëng thì cuï noùi:” Moãi ngöôøi moãi caûnh. Caûnh chuùng toâi quanh naêm heát buoâng tay caøy, laïi ñeán caùi khung cöûi. Bì theá coi sao tieän. Caùc vò aáy bieát, caùc vò aáy cöôøi cheát.” Noùi laø noùi theá, chöù trong loøng cuï, cuï bieát coù thöøa tieàn cuõng chaû laøm nhaø to theá. Cuï raát vöøa loøng veà döông cô cuûa cuï.

        Sau moät naêm, khi moïi vieäc ñaõ ñaâu vaøo ñoù, caây hoàng cuï troàng tröôùc saân ñaõ baét ñaàu ra hoa. Caây na beân beå nöôùc, ngoïn cuõng ñaõ ngang mieäng gieáng. Maáy caây cau cuï ñaët maáy naêm tröôùc töø ngöôøi chuyeân gaây gioáng ôû ngoaøi Thaøy, ñaùnh veà troàng ñaõ beùn reã, ra nhöõng taøu laù môùi. Cuï cho teát saün nhöõng voøi cau, buoäc vaøo thaân caây, nöôùc möa töø nhöõng taøu cau seõ chaûy thaúng vaøo nhöõng chum nöôùc. Nöôùc aáy seõ thôm muøi hoa cau, eâm maùt, thanh tònh, duøng ñeå cuùng. Cuï baûo “ cô maàu naøy thì chæ vaøi naêm nöõa laø haøng cau coù quaû, baø aáy tha hoà aên traàu. Taøn cau seõ toûa ra nhö maáy caùi loïng döïng ôû tröôùc nhaø. Vöøa maùt, vöøa ñeïp. Chöù nhö maáy caùi taøn, caùi taùn nhaø quan thì moãi naêm moãi cuõ...”.
        Nghó theá cuï Baùnh raát vui, vaø cuï noùi vôùi cuï baø, vôùi caùc con, cuï muoán “ teát naøy toâi saùu möôi, toâi muoán söûa caùi leã ra laõo cho töôm taát, goïi laø coù cheùn röôïu môøi hoï haøng, laøng xaõ...”. Nhöng oâng Giôøi oâng aáy oaùi oaêm, haøng cau tröôùc saân chöa coù quaû thì cuï Baùnh ñau naëng, naèm lieät. Cöù töôûng cuï ñau vaøi ngaøy, aên baùt chaùo hoa noùng vôùi haønh, moà hoâi toaùt ra laø khoûi, nhöng khoâng. Keå beänh vôùi oâng lang Taøu ngoaøi Ngaõ Ba, uoáng heát ba thang, khoâng bôùt. Phaûi trieäu ñeán oâng lang ngoaøi Phuøng vaøo. OÂng lang Phuøng ngoài  baét maïch cuï raát laâu. Moïi ngöôøi nín thôû theo doõi haønh ñoäng cuûa oâng lang. Hoài laâu, heát coå tay beân traùi, laïi baét maïch ôû coå tay beân phaûi, sôø traùn, vaïch maét ra xem, oâng lang Phuøng ñöùng leân, veû maët laïnh ngaét maø khoâng noùi gì. OÂng laáy trong boïc ra moät thoûi queá baûo “ maøi ra cho cuï uoáng, may ra thì döông khí aám leân ñöôïc...” OÂng lang Phuøng söûa soaïn ra veà, coøn ñöùng ôû hieân, oâng Taân tôùi vaùi chaøo vaø gaëng hoûi, oâng lang im laëng hoài laâu roài môùi kheõ ñaùp :” Beänh thì chöõa ñöôïc, nhöng meänh thì do Giôøi...”

        Bieát beänh mình khoù beà qua khoûi, cuï goi oâng Taân vaøo vaø noùi :” Thaày boû hoïc vaø tu chí laøm aên, chaúng quaûn khoù nhoïc. So vôùi ñôøi cuõng laø maùt maët. Cô ngôi naøy toâi ñeå laïi cho anh, anh coá tu chí maø laøm aên. Maáy ngöôøi con gaùi ñaõ coù choàng con, thoâi thì chaû noùi laøm gì. Coøn thaèng em uùt ñaáy, thoâi thì quyeàn huynh theá phuï, anh coá lo cho noù”. Noùi tôùi ñoù cuï laëng im. Caû nhaø ñaõ thuùt thít coù tieáng khoùc. Cuï môû maét vaø noùi tieáp :” Khoâng phaûi toâi ghen gheùt gì ai. Nhöng nhö anh thaáy ñaáy,bao nhieâu ngöôøi ñi hoïc hoïa hoaèn laém môùi coù moät ngöôøi ñoã ñöôïc caùi tuù taøi. Coøn ña soá thì chæ vin vaøo lôøi kinh, lôøi saùch soáng ngheøo laây laát, chæ toäi cho vôï con...Toâi khoâng muoán anh laø moät trong caùc ngöôøi aáy...” Noùi roài cuï nhaém maét, laïnh daàn roài ñi. Ñaùm tang cuï cuõng linh ñình, nhaø taùng giaáy, phöôøng baùt aâm...ñuû caû.

        Moä cuï taùng ngay trong thuôû ruoäng nhaø, khoâng phaûi xin ñaát, phieàn luïy ñeán ai.  OÂng Taân nghe lôøi cuï daën, chuyeân chuù laøm aên. Maáy maãu ruoäng treân ñoàng, nhôø coù heä thoáng soâng ñaøo daãn thuûy nhaäp ñieàn, neân caáy ñöôïc hai muøa. Nhöng oâng ñeå cho maáy ngöôøi baø con caáy reõ, thoâi thì loït saøng xuoáng nia, chaû ñi ñaâu maø thieät. Gia ñình oâng chuù taâm vaøo vieäc deät vaûi, nhuoäm naâu. Nhôø ñöôïc laõnh boâng sôïi töø nhaø maùy Nam Ñònh, caên cöù treân soâ khung cöûi maùy ñang hoaït ñoäng. Maûnh vöôøn vaø maûnh ao nhaø oâng naèm beân ñöôøng caùi chính, moät beân laø ao Haäu, moät beân laø ao Moân Sinh, nöôùc cöù trong leo leûo. Quanh vöôøn khoâng coù boùng caây, neân môùi saùng sôùm, naéng leân, maûnh vöôøn cuûa oâng ñaõ chan hoøa nhöõng naéng. Vôùi söï chaêm chæ cuûa hai anh em, anh nhuoäm, em chaïy phôi, moät ngaøy coù ñeán treân möôøi nöôùc, gaáp röôõi nhöõng nhaø khaùc. Coøn maûnh ao nhaø, oâng taït caïn, veùt buøn ñaép leân quanh bôø. Thaùo nöôùc vaøo, oâng mua maáy traêm caù meø, caù troâi thaû xuoáng. Moãi saùng ñaøn caù noåi leân ñôùp boït, troâng moãi ngaøy nhö moãi nhænh ra thaáy roõ. Giöõa ao oâng cho caém maáy beø rau ruùt. Vöøa taïo boùng maùt cho caù aån thaân, vöøa coù rau aên. Ngoïn rau ruùt thaû ôû ao naøy, coïng cöù noõn nhö ngoùn tay caùc coâ gaùi, troâng ñeán laø thích maét. Rau aáy tuoát boû lôùp aùo meàm nhö boâng, luoäc chaám muoái vöøng thoâi, cöù gioøn saàn saät vaø thôm maùt caû mieäng.

        Tuy laøm aên chaêm chæ theá nhöng oâng Taân vaãn khoâng queân ñoïc saùch. Maáy boä Tam
Quoác Chí, Thuûy Höû, Trinh Ñoâng Trinh Taây, Haùn Sôû Tranh Huøng..., oâng vöøa ñoïc baèng
Haùn vaên, vöøa coi laïi baèng chöõ Quoác Ngöõ .Moät hoâm, nhaân ñoïc taäp Höông Öôùc cuûa laøng, oâng thaáy coù nhaéc ñeán vieäc xaõ vieân caùc phe phaûi baûo quaûn caån troïng vaên bia cuûa laøng ñöôïc ñeå ôû vöôøn sau, beân höõu haäu cung, khoâng ñeå cho treû con chôi ñuøa phaù phaùch, laøm hö haïi di saûn lòch söû cuûa laøng. Moät buoåi tröa naéng, gioù im nhö ñöùng, oâng beøn nhaûy qua töôøng hoa vaøo nhaø bia. Döôùi boùng caây lan toûa maùt höông thôm, oâng lau hai maët bia moät caùch thaät trang troïng, naâng niu. Vaên bia vieát veà nhöõng danh nhaân thaønh ñaït cuûa laøng vaø oâng truy nguyeân ra raèng doøng hoï Ñoã nhaø oâng maáy traêm naêm tröôùc cuõng coù ngöôøi khoa baûng, laøm haøo tröôûng cuûa laøng naøy .Loøng oâng nhö môû hoäi. Töø ñoù oâng ngaám ngaàm nuoâi chí daán thaân. OÂng muoán laø oâng noï baø kia nhö ngöôøi ta. OÂng khoâng muoán suoát ñôøi, duø coù ñoàng tieàn vaãn laø boá cu, meï ñó.

        Nhöng cuøng luùc aáy, thôøi theá ñoåi thay. Vieät Minh leân, cuoäc soáng môùi phaùt trieån, oâng haêng haùi tham gia. Nhaân nhaø coù baùt aên baùt ñeå, oâng ñöôïc môøi giöõ chaân Thuû Quyõ trong UÛy Ban Haønh Khaùng Lieân Xaõ Quang Trung. Xaõ naøy to lôùn, goàm caû maáy laøng hoïp laïi, baèng moät toång nhöõng thôøi kyø tröôùc. Baây giôø oâng theo moát môùi, maëc quaàn soùc tím, saùch caëp da ñi hoïp. Neân ngöôøi trong laøng goïi oâng la OÂng Quyõ. Vôùi oâng nhö theá cuõng laø baét ñaàu coù danh phaän vôùi ñôøi. Nhöng thôøi cuoäc khoâng döøng ôû ñoù. Cuoäc chieán choáng Phaùp buøng noå. Maët traän lan veà ñeán khaép vuøng Baát Baït, Sôn Taây. Laøng Nuûa khoâng traùnh khoûi. Taây töø Hoøa Bình, töø trong nuùi tieán ra, roài ñoùng ñoàn ôû ngay Coáng Ñaëng, traán ngay ngaõ tö ñöôøng ñi Sôn Taây- Phuû Quoác. Naêm aáy laø naêm 1949, caùc laøng laàn löôït phaûi “ teà “. Moät hoâm Taây veà laøng baét phu vaø laáy goã loùt ñöôøng. Chuùng laáy hoaønh phi, caâu ñoái loùt ñöôøng “ cho xe caùc quan chaïy”. Ngöôøi con trai cuï tuù hoï Phan, bieát noùi tieáng Taây, ñöôïc ngöôøi laøng yeâu caàu “ thì noùi cho noù bieát, caàn goã thì laáy caùnh cöûa cuõng ñöôïc. Sao laïi phaûi laáy caâu ñoái, hoaønh phi...” Taây nghe ra vaø toû ra thoâng caûm. OÂng Taân ñöùng caïnh ngöôøi con cuï Tuù hoï Phan, chöùng kieán cuoäc noùi chuyeän naøy.Ñeâm ñeán, Taây ñaõ veà ñoàn.Vieät Minh coøn aån khuaát trong laøng, hoï tôùi leã pheùp môøi ngöôøi con trai cuï Tuù vaø oâng Taân ñi hoïp. Caû hai ñöôïc du kích daãn ra caùnh ñoàng chaân nuùi Saøi Sôn. Hoï giöõ chaët tay chaân ngöôøi con trai cuï Tuù, noùi maáy lôøi keát aùn, roài sai hai ngöôøi laáy daây thöøng keùo maïnh, sieát coå ngöôøi con trai cuï Tuù. OÂng Taân ñöôïc ñöùng ñoù chöùng kieán, sôï ñeán laïnh toaùt caû chaân tay, saün saøng ñoùn nhaän ñeán löôït mình. Nhöng khoâng. Hoï keùo xaùc ngöôøi con cuï Tuù ñi, vaø noùi vôùi oâng Taân :” Chuùng toâi tha cheát cho anh...”. Nhö ngöôøi vöøa tænh moät côn meâ. Trôøi toái ñen, oâng Taân ñöùng laëng moät hoài ñeå thaàn trí trôû laïi. Tröôùc maët laø nuùi Saøi Sôn ñen thaãm, phía sau moät vuøng saùng môø meânh moâng, oâng ñoaùn ñoù laø Ñoàng Buøi nöôùc traéng. OÂng caém ñaàu chaïy moät quaõng vaø ngaõ chuùi xuoáng ven con soâng ñaøo. OÂng bieát hieän oâng ôû ñaâu. Trôøi ñaõ höûngsaùng. Cöù theo bôø con soâng ñaøo maø ñi. Con soâng ñaøo daãn tôùi ñaäp Caàu Phuøng, nôi phaùt xuaát nguoàn nöôùc daãn thuûy nhaäp ñieàn chaûy veà nhöõng caùnh ñoàng caùc laøng Canh Naäu, Dò Naäu, Beán Thoân vaø caùnh ñoàng treân cuûa laøng, nôi gia ñình oâng coù maáy maãu ruoäng caáy hai muøa. Caàu Phuøng, ñaäp Phuøng vaø baây giôø coù Ñoàn Phuøng, nôi Phaùp ñoùng quaân.
        OÂng caém ñaàu chaïy mieát. Tröôùc maét oâng chæ laø hình aûnh ngöôøi con trai cuï Tuù môø nhaït trong boùng ñeâm,keâu uù ôù,ø ngaõ xuoáng vaø bò leät xeät loâi ñi. Vöøa meät vöøa kinh haõi, oâng ngaõ xuoáng vaø thieáp ñi. Môû maét ra, quanh oâng laø maáy ngöôøi daân ñi chôï sôùm, hoï laáy nöôùc tieåu xoa vaøo maët oâng, lay goïi oâng thöùc daäy. OÂng ñöôïc ñöa ñeán Ñoàn Phuøng. ÔÛ ñaây, qua ngöôøi thoâng dòch, oâng keå laïi noãi kinh khieáp ñeâm qua. Ngöôøi só quan Phaùp duøng maùy lieân laïc xì soà, oâng khoâng hieåu, nhöng oâng nghe nhaéc ñeán Noùc- Bai, Huu Bang , thì oâng bieát coù leõ hoï ñang noùi chuyeän lieân heä ñeán Ngoïc Baøi, ñeán laøng Höõu Baèng. Ngöôøi só quan Phaùp, sau cuoäc dieän ñaøm boãng coù thaùi ñoä côûi môû hôn ñoái vôùi oâng. Hoï hoûi oâng muoán gì. OÂng chæ noùi muoán ra Haø noäi. Ra Haø Noäi laøm gì, sinh soáng ra sao, oâng khoâng caàn bieát. OÂng chæ muoán boû heát maø ñi thaät xa khoiû queâ höông oâng. Roõ raøng ñoù laø nôi khoâng coøn ñaát soáng cho oâng, cho nhöõng ngöôøi nhö oâng. OÂng ñaõ coäng taùc vôùi hoï, vôùi Vieät Minh, nhöng chính nhöõng ngöôøi ban ngaøy laø baïn oâng, ban ñeâm, vôùi nhöõng suy nghó khaùc, vôùi nhöõng lieân heä khaùc, chính hoï, hoï ñaõ ñeán nhaø oâng, raát thaân tình “...thì treân cho chuùng toâi tôùi môøi anh ñi hoïp.”. Hoï ñaõ noùi nhö theá, nhöng vöøa rôøi khoûi nhaø, vöøa khuaát taàm maét cuûa vôï con oâng, cuûa meï oâng, hai ngöôøi du kích ñaõ naém chaët hai caùnh tay oâng. Phía sau, ngöôøi bí thö xaõ chóa noøng suùng luïc laïnh ngaét vaøo löng oâng, vôùi gioïng noùi nhoû goïn nhö phaùt ra töø hai keõ raêng “ Ñöøng coù daïi doät maø vuøng chaïy...”.

        Ra tôùi Haø Noäi, sau ít ngaøy bò giam giöõ, oâng khai baùo laø coù quen ngöôøi naøy, ngöôøi khaùc maø oâng nghe phong thanh ñaõ veà thaønh. Sôû Lieâm Phoùng ñaõ phoùng thích oâng vaø coi oâng nhö moät ngöôøi Quoác Gia yeâu nöôùc, coù thaønh tích choáng Coäng. Chaúng bao laâu giöõa queâ oâng vaø Haø noäi ñaõ ñi laïi bình thöôøng. Queâ höông oâng ñaõ coù nhieàu ngöôøi ñi laïi, buoân baùn. OÂng ñöôïc vôï con nhaén veà, nhöng oâng nhaát ñònh khoâng veà. ÔÛ Haø Noäi, oâng laàn moø tôùi nhöõng nôi cöûa ñình, cöûa phuû, vôùi voán chöõ Haùn hoïc ñöôïc khi coøn nhoû, oâng kieám aên baèng ngheà vieát sôù, ñoaùn theû, xin saâm. Laïy Thaùnh môù baùi, nhöõng ngaøy lang thang nhö theá, oâng soáng cuõng taïm qua ngaøy, khoâng phaûi phieàn luïy, vay möôïn ai. Cuõng trong dòp naøy, chöõ nghóa nhö noù coù chaân, khieán oâng laøm quen ñöôïc vôùi moät soá ngöôøi goïi laø trí thöùc, moät vaøi nhaø thô. Nhöng
tieáng suùng moãi ñeâm ñaõ voïng veà Haø Noäi. Roài caû nöôùc roän leân vì maët traän Ñieän Bieân.
Roài chia ñoâi ñaát nöôùc. Ngöôøi Haø Noäi roän raõ vaøo Nam. Baø vôï oâng bao laâu ôû tòt trong laøng, moät hoâm, oâng töø ñeàn Ngoïc Sôn veà, thì thaáy baø aáy ñöùng ôû tröôùc nhaø troï. Hai ngöôøi bôõ ngôõ nhìn nhau. Baø noùi:
    -Thaày noù coù veà khoâng. Ngöôøi ta baûo veà ñöôïc ñaáy, veà ñi. OÂng laëng yeân. Moät hoài laâu
oâng môùi noùi :
    -Tin hoï khoâng ñöôïc ñaâu. Toâi khoâng veà ñöôïc.
    -Theá Thaày noù ñi Nam aø.
    -Naøo bieát trong Nam ra sao. Maø loøng toâi luùc naøo toâi cuõng chæ bieát tôùi caên nhaø mình.
Toâi nhôù maûnh ao caù, beø rau ruùt, toâi nhôù meï noù vaø luõ con ôû nhaø...Nhöng nhaát ñònh laø toâi khoâng veà ñöôïc ñaâu. Thoâi thì cöù coi toâi nhö khoâng coøn nöõa...Thoâi meï noù veà, traêm söï toâi troâng caû vaøo meï noù. Nhôù saên soïc Meï vaø caùc con hoä toâi. Vaø coá gaây döïng cho chuù UÙt noù...
        Trong gaàn moät trieäu ngöôøi töø Baéc vaøo Nam, coù leõ oâng laø moät ngöôøi khoâng muoán ñi chuùt naøo, nhöng cuõng laïi laø ngöôøi nhaát quyeát phaûi ra ñi. ÔÛ trong Nam, khoâng vôï con,  oâng cuõng chaúng maøng laøm aên gì caû. Bao nhieâu naêm nhö theá, vôùi chieác xe ñaïp cuõ, oâng ñaïp khaép Saøi Goøn, thaêm khaép löôït baø con xa gaàn, ngöôøi laøng vaø caû nhöõng ngöôøi haøng toång, haøng huyeän. Anh em thaáy oâng tuùng thieáu, töï ñoäng giuùp ñôõ, oâng vui veû nhaän, nhöng tuyeät nhieân oâng khoâng ngoû lôøi vay möôïn, xin xoû ai. Sau naøy, nhöõng baø con töø Baéc vaøo ñaõ oån ñònh cuoäc soáng, nhieàu ngöôøi laøm aên giaøu coù, nhöng vaãn theo leä cuõ, oâng ñeàu moät naêm ñoâi laàn ñaïp xe tôùi thaêm, baát luaän giaøu ngheøo. Do ño muoán bieát ngöôøi laøng, baø con ra sao, cöù hoûi oâng laø roõ caû. OÂng naøy môùi laøm nhaø. Baø kia môùi khai tröông tieäm vaûi. Con nhaø oâng noï vöõa ñoã cöû nhaân...Ai oâng cuõng bieát.

        Roài moät bieán coá xaåy ra. Trong kyø phaùt Giaûi Thöôûng Vaên Chöông Toång Thoáng, giaûi dòch thuaät, coù teân oâng: Sôn Chung , Ñoã nhaät Taân, truùng giaûi ba. Maáy chuïc ngaøn tieàn thöôûng, ñuùng laø tieàn vaøo nhaø khoù, nhö gioù vaøo nhaø troáng.” Thì cuõng laø caùi loäc. Trang chaûi nhöõng moùn nôï töø baáy laâu nay.” Nhöng trong ngoân ngöõ cuûa oâng thì coù phaàn thay ñoåi. “ AÁy cuï Quoác Vuï Khanh Mai thoï Truyeàn nhôø xem hoä maáy cuoán sô khaûo.... Hoâm noï cuï Vöông hoàng Seån môøi tôùi Vieän Baûo Taøng nhôø ñoïc hoä maáy caùi vaên bia...”.Vì theá trong nhöõng giao tieáp giöõa baø con, coù ai goïi oâng laø OÂng Quyõ, thì tuy khoâng noùi ra, nhöng oâng coù veû khoâng baèng loøng. Bieát theá nhöng khoâng ai bieát phaûi goïi oâng vôùi danh xöng gì cho phaûi. Nhaø Vaên ? Khoâng oån. OÂng chöa coù taùc phaåm tröôùc taùc naøo. Thi Si? Cuõng khoâng oån. Goïi laø Nhaø Bieân Khaûo hay Dòch Giaû coù leõ gaàn guõi vôùi coâng vieäc cuûa oâng hôn. Vì taùc phaåm maø oâng truùng giaûi, nghe ñaâu laø moät cuoán truyeän coå töø chöõ Haùn, ñöôïc oâng chuyeån ra ngöõ Quoác Ngöõ. Cuoán truyeän aáy sau ñoù cuõng chìm vaøo queân laõng vì nghe oâng than phieàn :” Baûn dòch ra ñaáy, Phuû chaúng coù ngaân quyõ ñeå in...”

        Cöù nhö theá, doøng giaõ bao nhieâu naêm oâng khoâng coù gì thay ñoåi. AÊn maëc xueàng xoaøng. Maëc ai xe coä ngheâng ngang, oâng vaãn chieác xe ñaïp cuõ ñi khaép ñoù ñaây. Cho ñeán ngaøy 30 thaùng 4 naêm 75, ngöôì ta ñoå xoâ tìm ñöôøng ra ñi, oâng ôû laïi. “ Giaø roâì, ñi ñaâu nöõa. Maø mình ñaâu coù laøm gì. Nhö caùc chuù coøn ra laøm quan, coù chöùc coù phaän, coù ôû laïi vôùi hoï cuõng chaû ñöôïc ñaâu. Ñi ñi.” OÂâng noùí theá. Sau nhöõng ngaøy soâi noåi ban ñaàu, oâng lieân laïc veà queâ cuõ. OÂng hoûi veà nhöõng ngöôøi naêm xöa ñaõ coi oâng nhö keû thuø, ñöôïc ngöôøi nhaø cho bieát “ hoï cheát caû roài “. OÂng quyeát ñònh boû Mieàn Nam ñeå trôû veà Baéc. Treân xe hoûa xuyeân Vieät Baéc- Nam ñaày öù nhöõng ngöôøi vaø chaät ních nhöõng haøng hoùa “ chieán lôïi phaåm “ nhö quaït maùy, radio, quaàn aoù, ñoà chôi...Moïi ngöôøi cöôøi noùi heå haû vaø khoâng daáu ñöôïc veû ngôõ ngaøng tröôùc söï giaøu coù, phong phuù cuaû Mieàn Nam. Coù ngöôì treân cuøng toa xe ñaõ hoûi oâng “ theá haøng cuûa baùc ñaâu ? “, khoâng bieát traû lôøi sao, oâng chæ aäm öø noùi “ toâi giaø roâì, buoân baùn gì...”. Ñaây cuõng laø cô hoäi ñaàu tieân oâng ñöôïc nhìn thaáy suoát chieàu daøi cuûa ñaát nöôùc vôùi nhöõng veát tích cuûa chieán tranh coøn ñeå laïi. Nhöõng hoá bom, nhöõng ñoå naùt truøng truøng khoâng döùt...OÂng tieác, oâng khoâng coù khaû naêng cuûa moät nhaø vaên, nhaø baùo ñeå ghi laïi, vieát laïi.

        Gaàn 25 naêm keå töø caùi ñeâm kinh hoaøng ôû chaân nuùi Saøi Sôn, hoâm nay oâng môùi böôùc
chaân veà laøng cuõ. OÂng laâyù xe töø Caàu Giaáy, Haø noäi ñi Sôn (Sôn Taây ). Xe ñeán Phuøng thì oâng xuoáng. Loøng oâng nheï teânh maø ngao ngaùn, boâì hoâì. Con ñeâ Hieäp tröôùc maët. Töø ñoù oâng ñaõ nhìn thaáy noùc caùi thaùp chuoâng nhaø thôø cuûa hoï ñaoï laøng Vónh Loäc noåi cao leân giöõa nhöõng haøng tre. Cuoái haøng tre aáy laø haøng tre laøng oâng. Gioù ñoàng loàng loäng thoåi. Hai bôø con soâng ñaøo ñaõ hieän ra thaúng taép. OÂng laïi thaáy hieän ra hình aûnh ngöôøi con trai cuï Tuù hoï Phan meàm ruõ ñöôïc loâi ñi trong boùng ñeâm muø mòt.. Ñoaïn ñöôøng töø chaân con ñeâ Hieäp ñeán Caàu Roâ doïc theo con soâng ñaøo ñaõ gôïi trong loøng oâng bao nhieâu xao xuyeán, boài hoâì. Nhöõng giaûi ñöôøng moøn ôû döôùi chaân oâng nhö thì thaàm chaøo hoûi. OÂng boãng nhôù tôùi meï oâng. Baø cuï ñaõ maát. OÂng nhìn sang beân traùi, caùnh ñoàng treân, nôi aáy coù maáy maãu ruoäng nhaø oâng, nhaát ñaúng ñieàn, caáy hai muøa. Nôi thaân phuï oâng ñaõ naèm laò treân thöûa ruoäng nhaø. OÂng ñònh taït vaøo thaêm moä, nhöng trôøi ñaõ chieàu, oâng khaán nhoû trong loøng vaø nhôù laïi nhöõng lôì cuï daën;” Bao nhieâu ngöôøi ñi hoïc, maáy ai ñaõ ñoã ñöôïc caùi tuù taøi, coøn thì cöù vin vaoø lôì daïy cuûa saùch maø soáng ngheøo tuùng...” OÂng boãng thaáy lôøi nhaén cuûa thaân phuï oâng nhö moät lôøi tieân tri, loøng oâng traøn daâng moät noãi boâì hoâì, moà hoâi toaùt ra, chaân tay run raåy. OÂng caém cuùi ñi. Caû moät ñoaïn ñôøi cuõ bao nhieâu naêm boãng roän raõ hieän veà. Gioù ñoàng vaãn mieân man thoåi. OÂâng thaáy mhöõng naêm thaùng ôû trong Nam nhö chaúng dính gì ñeán oâng, nheï teânh, môø nhaït nhö moät giaác mô.

        OÂng böôùc vaøo coång laøng gaëp nhieàu ngöôøi maø chaúng thaáy ai quen. Khi ñeán ngoõ nhaø oâng, oâng ñöùng laò. Vöøa luùc aâyù baø vôï oâng töø trong saân ñi ra. Hai ngöôøi söõng sôø nhìn nhau, moät luùc laâu oâng môùí leân tieáng:” Meï noù khoâng nhaän ra toâi ö...”. Töø phuùt aáy laø nhöõng tieáng keâu, nhöõng doøng leä tuûi möøng :“ Theá anh caû ñaây ö. Baùc ñaây ö. OÂng cuûa chaùu ñaây ö....” Quanh oâng laø con, laø chaùu, laø chò laø em, baø con, laøng xoùm. OÂng nhìn leân baøn thôø, maáy caùi chaân ñeøn goã long lôû, buïi baäm. OÂng ñöùng im roài vôùi maáy caây höông, ñoát leân caàm giöõa hai tay maø vaùi. Nhöng nöôùc maét oâng chan hoøa...
        Nhöng môùi hoâm tröôùc hoâm sau, Uyû Ban Xaõ môøi oâng ra truï sôû laøm vieäc. Hoï aên noùi raát oân hoøa “ ...baùc ôû xa môùi veà, chöa quen neáp soáng môùi, baùc caàn ñöôïc nghæ ngôi, hoïc taäp moät thôøi gian...” Theá laø oâng laïi phaûi ñi tuø.Hoâm ñeán traïi, sau phaàn thuû tuïc, oâng ngoài döôí goác caây, coù moät oâng giaø ñeán, ñöùng tröôùc maët oâng khaù laâu. Bieát theá, nhöng oâng cuõng chaúng nhìn leân. Roài ngöôøi ñöùng caát tieáng hoûi:” Cuï laø cuï Taân...”, luùc aáy oâng môùi ngöôùc nhìn :” OÂ..ng”. OÂng chöa hoûi heát caâu thì ngöøôi tröôùc maët ñaõ thaûng thoát keâu leân :” Thaà..y. Thaày ñaây haû thaày...Con ñaây thaày ôi”. Ngöøôi con oâm chaàm laáy boá, meáu maùo, nöôùc maét nhö möa, nhöng oâng Taân thì röûng röng, laïnh ngaét. Noãi möøng vui ñoøan tuï baát ngôø, ñoät ngoät quaù khieán taâm trí oâng nhö chöa saün saøng, chöa coù moät döï töôûng naøo veà noãi eùo le naøy. Hay noãi baøng hoaøng kinh khieáp cuûa buoåi trôû veà ñaõ laøm taâm hoàn oâng laïnh giaù. Nhö moät phaûn xaï töï nhieân, oâng voøng tay oâng quaøng vaøo taám thaân gaày yeáu, raùch röôùi, con oâng. Trong moät khaéc troâi qua, oâng boãng traøo nöôùc maét, vaø meáu maùo thoát leân.

        -Con. Con ñaây ö ...
Ngöôì con oaø khoùc vaø noùi :
    -Con ñaõ töôûng ôû trong Nam thì Thaày ñaõ thoùat. Sao Thaày laò coøn veà ñeå boá con mình
gaëp nhau ôû ñaây...
        Vöøa luùc ñoù coù tieáng teân quaûn giaùo quaùt leân :
    -Hai anh kia, linh tinh...

        Moät côn gioù röøng boãng aøo aøo thoåi tôùi, cuoán theo töøng maûng laù khoâ, mòt muø che laáp taàm maét. Gioù chuyeån treân nhöõng ñænh caây, haøng caây nghieâng ngaû, cuùi ñaàu. AÂm vang cuûa gioù rít töøng côn cuoàng noä lan toûa khaép caû baàu trôøi naëng tróu, aâm u. Vaø möa xuoáng aøo aøo nhö thaùc ñoå...Chæ moät laùt möa taïnh, ngöoøi con ñaõ chaïy ñi ñaâu khoâng bieát. OÂng nghó thaàm :” Chaúng leõ laø noù...”.

        Treân ñaây laø nhöõng vieäc thaät, ngöôøi thaät. Vì Sôn Chung laø anh toâi, con trai tröôûng cuûa giaø toâi. Meï toâi laø em ruoät cuaû meï oâng. Sôn Chung Ñoã nhaät Taân goïi meï toâi laø dì. Ngöôøi thanh nieân xaáu soá bò thaét coå cheát teân laø Phan laïc Traïch, laø con cuûa baùc Tuù toâi, laø anh hoï cuaû toâi, laø chuù ruoät cuûa anh Phan laïc Tuyeân...Nhöõng noãi tang thöông, nhöõng oan khieân, chia liaø cuûa thôì cuoäc traûi daøi treân nöûa theá kyû, phuû leân bao nhieâu gia ñình, qua maâyù theá heä, xeùt cho cuøng, thaät voâ cuøng gheâ gôùm vaø cuõng thaät laø voâ ích. Hoaøn toøan voâ ích. Bieát ra thì ñaõ quaù muoän maøng.

        Naêm 1994, sau 40 naêm xa caùch, töø Myõ toâi coù trôû veà thaêm laïi queâ nhaø. Trong nhöõng ngöôøi ñeán thaêm chuùng toâi, coù Sôn Chung Tieân Sinh. OÂng bò tuø maáy naêm roài cuõng ñöôïc thaû veà, vì giaø yeáu. OÂng baét tay toâi vöøa phaûi, khoâng voàn vaõ nhö nhöõng ngöôøi khaùc. OÂng trao cho chuùng toâi ñoâi caâu ñoái cuõ, do tay oâng vieát laïi vaø baûo :” Chuù ñem veà beân Myõ maø treo hai beân baøn thôø. Lôøi cuûa toå tieân hoï nhaø töø maáy traêm naêm ñeå laïi. Vaø toâi taëng chuù cuoán saùch nhoû naøy ñeå bieát theâm veà laøng ta ...” Khi oâng ra veà, toâi nhìn theo. Toùc oâng thöa, phôø phaïc vaø baïc traéng. Giöõa haøng töôøng hoa reâu moác, ñoå naùt, oâng böôùc ñi chaân khoâng, nheï nhaøng, khoâng ngoaûnh laïi. Tình côø toâi thaáy vai aoù oâng, ñuõng quaàn oâng chaèng chòt nhöõng mieáng vaù. Toâi muoán khoùc vì thöông oâng. Toâi ñöùng laëng moät hoài roài nhìn xuoáng cuoán saùch. Bìa maàu tím pheát caäy, ñoùng baèng ba muõi chæ khaâu, nhö nhöõng cuoán saùch chöõ Nho, cuoánTam Töï Kinh maø maáy möôi naêm tröôùc toâi ñaõ eâ a hoïc trong nhaø Thaày ñoà. Nhöng ñaây laø cuoán Höõu Baèng Xaõ Chí. Cuoán saùch vieát veà laøng toâi töø thuôû xa xöa tôùi nhöõng naêm caän ñaïi. Loái vaên nhö noùi, loái noùi cuûa laøng queâ, laøng Nuûa. Cuoán saùch tuy moûng, chæ coù 61 trang ñaùnh maùy treân giaáy moûng, nhöng ñaõ ñeà caäp tôùi moïi sinh hoaït cuûa laøng, noùi ñeán nhöõng thaønh coâng moïi maët, töø nhöõng danh nhaân thaønh ñaït qua khoa cöû, ñeán nhöõng ñoùng goùp cuï theå cuûa nhöõng ai mang laïi söï höng thònh cho laøng. OÂng ñaõ toû ra raát chöøng möïc, coâng baèng noùi ñeán taát caû nhöõng gioøng hoï, duø to, duø nhoû ñaõ goùp maët taïo neân laøng Höõu Baèng. Taát nhieân oâng ñaõ ca ngôïi nhöõng neùt hay, ñeïp cuûa laøng, nhöng oâng cuõng thaúng thaén neâu ra nhöõng thoùi hö taät xaáu maø ngöôøi laøng vì côù naøy, côù khaùc ñaõ maéc phaûi. Rieâng veà nhöõng giai thoaïi, nhöõng thô vaên tieâu bieåu baèng Haùn Vaên, cuõng nhö baèng chöõ noâm, chöõ Quoác Ngöõ, ñaõ ñöôïc oâng söu taàm raát coâng phu, vôùi nhöõng lôøi daãn giaûi, ghi chuù raát raønh maïch. Veà Myõ, cuoán saùch moûng naøy ñaõ khieán toâi boài hoài vaø söûng soát, vì caøng ñoïc caøng thaáy cha oâng chuùng toâi qua bieát bao soùng gioù, khoù khaên ñaõ daøy coâng vun ñaép, giöõ gìn laøng xoùm ra sao. Caøng bieát nhö theá caøng thaáy oâng, Sôn Chung Tieân Sinh, laø moät ngöôøi thaät hieám. Taám loøng oâng daønh cho queâ höông thaät ñaày ñaën. Ñuùng laø oâng sinh chaúng phuøng thôøi. OÂng sinh naêm 1920, toâi nghó giaù oâng sinh sôùm hôn ñoä 30 naêm, cuoái theá kyû 19, duø luùc Nho hoïc ñaõ baét ñaàu taøn, oâng coøn coù theå ñi thi, neáu khoâng laø oâng cöû, oâng tuù, nhöng chaéc chaén oâng ñaõ thi thoá ñöôïc moäng öôùc cuûa mình, cuûa moät keû só. Nhöng nghó cho cuøng, oâng nhö caùi boùng cuûa dó vaõng coøn soùt laïi, laïc loaøi giöõa xaõ hoäi chuùng ta. OÂng soáng thanh baàn, lieâm khieát, trong saùng nhö höông ñoàng gioù noäi, caàn maãn nhö ngöôøi noâng daân sôùm hoâm tay laám chaân buøn. Thaáy vieäc phaûi thì laøm, caàn maãn laøm, ai bieát thì quyù, khoâng ai bieát cuõng chaúng quan taâm. OÂng maát taïi queâ nhaø, naêm 2000, luùc ngöôøi con trai oâng ñaõ ñöôïc tha tuø. Tröôùc phuùt laâm chung, ngöôøi con trai tröôûng cuûa oâng ñöùng caïnh, naém chaët baøn tay oâng. OÂng naèm treân caùi phaûn maø treân naêm möôi naêm tröôùc cuï thaân sinh cuûa oâng ñaõ naèm. AÙnh maét môø nhoaø kheùp laïi. ÔÛ ñuoâi maét oâng, hai gioït nöoùc maét long lanh rôi, chaûy sang hai beân thaùi döông. OÂng truùt hôi thôû cuoái cuøng. Baøn tay oâng laïnh giaù trong baøn tay saàn suøi khoâ cöùng cuûa con oâng. Caû nhaø oaø leân tieáng  khoùc. OÂng höôûng thoï 81 tuoåi, tuoåi ta.
        Moät cuoäc ñôøi nho só vöøa ñoùng laïi. Toâi laïi nghó ñeán buùt hieäu cuûa oâng. Sôn Chung.
Sôn laø nuùi. Chung ñaây laø cuøng, laø taän. Sôn Chung, goùc nuùi. Ngöôøi ví mình nhö keû soáng trong taän cuøng goùc nuùi, töï xa laùnh cuoäc ñôøi, hay ví mình nhö moät thöù trích tieân. Toâi khoâng bieát thöïc yù cuûa oâng khi laáy buùt hieäu naøy ra sao, vì trong nhöõng giao tieáp haøng ngaøy oâng khoâng noùi. Trong nhöõng trang saùch oâng vieát, oâng chæ noùi veà laøng xoùm, veà nhöõng ngöôøi khaùc, maø tuyeät nhieân khoâng coù moät doøng naøo oâng vieát veà oâng. Nhöng anh em toâi, nhöõng keû haäu sinh, trong maáy chuïc naêm qua, vì thôøi cuoäc ñaåy ñöa maø ñöôïc laøm vieäc naøy vieäc khaùc, coù cô hoäi gaëp gôõ, hoïc hoûi ñuôïc töø nhieàu ngöôøi, khi nghó veà oâng, Sôn Chung Ñoã nhaät Taân, chuùng toâi vaãn thaáy oâng laø moät ngöôøi hieám quyù. OÂng ñuùng laø moät keû só ñaày nghóa khí vaø khieâm cung.OÂâng nhö töø moät coõi naøo xa  cuõ, laïc loaøi soáng giöõa thôøi ñaïi chuùng ta. Bao quanh oâng hình nhö coù moät baàu khoâng khí khaùc, moät caûnh chí khaùc ñaày aép nhöõng vaøng son ñang taøn luïi, laãn nhöõng nuoái tieác, buoàn phieàn . OÂng bieát theá, bieát raát roõ, nhöng oâng ñaõ chaúng muoán thoaùt ra, maø coøn voâ cuøng traân quyù, naâng niu nhöõng hình boùng aáy.Do ñoù, duø khoâng noùi heát ñöôïc nhöõng ñieàu oâng ñaõ laøm, ñaõ kyù thaùc, toâi vieát nhöõng doøng naøy thay cho neùn höông vaùi tröôùc linh cöõu oâng, vì chuùng toâi ôû xa khoâng theå veà vieáng thaêm vaø nhìn oâng laàn cuoái.
        Moä oâng taùng ôû caùnh ñoàng laøng, “ goái ñaàu”vaøo Saøi Sôn, Nuùi Thaøy, tröôùc maët, döôùi
thaáp laø caùnh Ñoàng Buøi truøng truøng gioù thoåi, vaø baïc traéng nhöõng nöôùc khi muøa möa tôùi. Sau bao thaùng ngaøy tha höông, daâu beå, oâng ñaõ veà, oâng ñaõ tôùi queâ nhaø. Moät queâ nhaø khoâng coøn nhöõng phieàn muoän, taøn ñoäc, haän thuø. Moät queâ nhaø mieân vieãn cuûa bình yeân. Vaø toâi tin raèng oâng ñaõ gaëp ñöôïc “ nhöõng ngöôøi muoân naêm cuõ”nôi queâ höông bình yeân ñoù.

                                                                                                            Phan laïc Tieáp
                                                                                                           29 thaùng 12 naêm 2001.