Ti‰n sï NguyÍn Sï Giác là giáo sÜ Hán Væn tåi trÜ©ng   Çåi  h†c Væn Khoa và SÜ Phåm Sài gòn trong thÆp  niên 60.Cø cÛng nhÜ cø NguyÍn Huy Nhu ,ViŒn Dåi H†c Hu‰ là nh»ng vÎ ti‰n sï cuÓi cùng cûa nhà NguyÍn. c

           ñŠ tài này là m¶t ÇŠ tài Çã cÛ,  trܧc Çây Çã có mÃy nhà Hán h†c nói ljn, th‰ mà ngày nay còn Çem ra thuÆt låi thì m§i nghe ai cÛng cho là m¶t câu truyŒn cÛ rích, có lë cho là m¶t ÇŠ tài buÒn, không Ç‹ š ljn. Song le tôi cÙ tr¶m phép Çem ÇŠ tài này ra trình bày là chû š muÓn thuÆt låi m¶t cách tÜ©ng tÆn và ÇÀy Çû g†i là giúp ích cho các nhà khäo cÙu m¶t ít tài liŒu vŠ m¶t vÃn ÇŠ quan hŒ cho væn hóa m¶t nܧc.
         Bài này tôi chÌ trình bày vŠ ch‰ Ƕ triŠu NguyÍn, b¡t ÇÀu tØ Ç©i Gia Long, vì tØ Ç©i HÆu Lê trª vŠ trܧc, trong quÓc sº ta không chép rõ, ljn nay không khäo cÙu vào Çâu mà thuÆt rõ ÇÜ®c ch‰ Ƕ này cûa các triŠu trܧc, tÙc là tØ Ç©i Lš, b¡t ÇÀu mª khoa thi ti‰n sï, mà th©i Ãy g†i là Thái h†c sinh.
 Nu§c ViŒt ta tØ lúc m§i d¿ng nܧc, chuyên h†c ch» Hán, Çó là m¶t ÇiŠu sai lÀm., ljn n‡i coi ch» Tàu là ch» nܧc nhà. Bªi th‰, tÆp quán, phong tøc, lÍ nghi, luân thÜ©ng Çåo lš, cho ljn pháp luÆt, ch‰ Ƕ, chính s¿, væn chÜÖng, cái gì cÛng theo giÓng nhÜ Trung Hoa, chÌ khác có m¶t ÇiŠu là ngÜ©i ViŒt ta nói ti‰ng ViŒt, mà ti‰ng này vi‰t ra thành ch», låi g†i là ch» nôm, tÙc là ch» bän quÓc. ThÙ ch» này cÛng dùng ch» Tàu ghép låi mà thành ra ti‰ng ViŒt. Ch» nôm thông døng ª nܧc ta träi hÖn m¶t ngàn næm, trܧc khi ch» quÓc ng» ViŒt Nam, ghép b¢ng ch» La tinh xuât hiŒn.
         Bªi lš do này, kh¡p nܧc ta ÇŠu lÃy ch» Hán dåy ª các trÜ©ng, trÜ©ng công cÛng nhÜ trÜ©ng tÜ, mà ch» nôm th©i không dåy, cho nên ch» bän quÓc chÌ theo tÆp quán mà vi‰t mà dùng, chÙ không có quy t¡c nhÃt ÇÎnh và lÓi væn chÜÖng cÛng không có væn phåm n»a.
         Ta xét mà xem nܧc ViŒt Nam ta là mt nܧc væn hóa có kém gì Trung Hoa. TØ Ç©i ñinh. TØ Ç©i ñinh vŠ sau, träi mÃy Ç©i Lê, Lš, TrÀn, HÆu Lê và NguyÍn, lúc nào ta cÛng gi» ÇÜ®c nŠn Ƕc lÆp. Trong khoäng hÖn m¶t ngàn næm, có bao nhiêu là anh hùng liŒt n» chÓng gi» ÇÃt nܧc, ÇÓi ch†i v§i ngÜ©i Tàu. VÛ công Çã lØng lÅy nhÜ vÆy, há r¢ng væn hóa låi kém ngÜ©i Tàu? Th‰ mà sÜu tÀm ljn tác phÄm væn hóa cûa ta thì nh»ng thÖ væn b¢ng quÓc ng»  lÖ thÖ nhÜ sao bu°i sáng. Sao träi  bao nhiêu triŠu Çåi, nhân tài và væn h†c sánh Çôi v§i Trung quÓc mà tác phÄm vŠ væn nghŒ b¢ng ch» bän quÓc không thÃy lÜu truyŠn ÇÜ®c bao nhiêu? ñiŠu này rÃt dÍ hi‹u, chÌ vì các h†c giä nܧc nhà, xÜa kia có trܧc tác, ÇŠu làm b¢ng Hán væn, cho nên tác phÄm b¢ng quÓc væn ít có. ñó cÛng vì quÓc gia ngày trܧc chÌ chuyên chú vŠ Hán h†c, xem bài này ta nhÆn thÃy ch‰ Ƕ vŠ giáo døc và khoa cº chép nguyên cûa Tàu, cho nên nhân tài ÇŠu do Hán h†c mà ra, thành ra bao nhiêu tác phÄm vŠ væn nghŒ, ljn chin muÖi chín phÀn træm b¢ng ch» Hán.
         Bªi th‰ trong th©i Çåi triŠu NguyÍn, các bÆc tiŠn hiŠn sang sÙ Tàu nhiŠu vÎ ÇÜ®c các nhà væn Trung Hoa tôn tr†ng.

I.Ch‰ Ƕ giáo døc

1. TrÜòng công
Các trÜ©ng công cûa nhà nܧc d¿ng ra gÒm có trÜ©ng QuÓc tº giám ª kinh Çô là m¶t trÜ©ng Çåi h†c cho cä nܧc và các trÜ©ng tÌnh và trÜ©ng phû huyŒn.
VŠ ngåch h†c quan, tåi trÜ©ng QuÓc tº giám trên nhÃt là T‰ tºu và TÜ nghiŒp. Quan T‰ tºu là chánh, quan TÜ nghiŒp là phó giám ÇÓc trÜ©ng QuÓc tº giám ª kinh thành. TrÜ©ng này dåy các cº nhân, tôn sinh tú tài, Ãm sinh tú tài và h†c sinh tú tài. TrÜ©ng QuÓc tº giám chuyên dåy nh»ng h†c sinh luyŒn tÆp Ç‹ thi h¶i. Ngoài ra các tÌnh,m‡i tÌnh có m¶t trÜ©ng , do quan ÇÓc h†c dåy. M‡i phû có m¶t trÜ©ng do quan giáo thø dåy. M‡i m¶t huyŒn có m¶t trÜ©ng do quan huÃn Çåo dåy. Các chÙc giáo thø và huÃn Çåo thì thuc quyŠn quan ÇÓc h†c vŠ phÜÖng diŒn giáo døc. và thu¶c quan t°ng ÇÓc hay tuÀn vÛ vŠ phÜÖng diŒn hành chánh.

2. TrÜ©ng tÜ
 Các trÜ©ng h†c công khai thuÆt ª trên này là nh»ng trÜ©ng dåy h†c sinh l§n tu°i, Çã Çû khä næng Ç‹  thi hÜÖng. ñây là m¶t vÃn ÇŠ rÃt quan tr†ng, mà quÓc gia ngày trܧc không sæn sóc ljn. Träi bao nhiêu triŠu Çåi, quÓc gia Çã không sæn sóc ljn l§p ÇÒng sinh, tØ lúc m§i v« lòng cho ljn khi h†c Çã gÀn có khä næng Ç‹ thi hÜong. VÆy thì h†c trò ta ngày trܧc ÇÜ®c có nÖi h†c Ç‹ thành tài ÇŠu nh© ª trÜ©ng tÜ thøc. Mà nói cho Çúng, thì các trÜ©ng công có các trÜ©ng k‹ trên nào có Çû ch‡ cho h‰t thäy h†c trò l§n tu°i theo h†c. Ngày xÜa có m¶t phong tøc rÃt tÓt.
Các nhà khoa bäng sau khi thi LJ , có nhiŠu vÎ không ra làm quan, chÌ ª nhà mª trÜ©ng dåy h†c, suÓt Ç©i lÃy s¿ Çào tåo anh tài làm vui thú và låi coi là m¶t ÇiŠu vinh d¿ n»a. Ông Månh tº nói:’ BÆc quân tº có ba ÇiŠu vui mà mt¶ là giáo døc bÆc anh tài trong nu§c’. ñiŠu vui này coi hÖn cä s¿ ra cÀm quyŠn trÎ nܧc. Xem câu này ta Çû bi‰t chí hܧngcûa các bÆc tiŠn hiŠn ngày xÜa.
 TrÜ©ng tÜ thøc ngày trܧc  räi rác kh¡p các hÜÖng thôn. M‡i trÜ©ng có m¶t thÀy, ho¥c là do khoa bäng xuÃt thân mà phÀn nhiŠu là các ông cº, ông tú hay ho¥c các vÎ túc nho tuy không LJ song có mt h†c l¿c uyên thâm Çû Ç‹ Çào tåo b†n hÆu ti‰n.  Các vÎ cº, tú này mª trÜ©ng vØa dåy h†c các l§p cao vØa t¿ luyŒn thi hÜÖng , thi H¶i, còn có các các ông ÇÒ mª trÜ©ng dåy các ÇÒng sinh  mà tøc ng» ta g†i là làm nghŠ gõ ÇÀu trÈ, cÛng là m¶t trong các trÜ©ng tÜ thøc ª nܧc ta. Bªi tÆp quán và s¿ th¿c hành này,cho nên  các con em nhà th‰ gia nghïa là nh»ng nhà nhiŠu phø huynh h†c thành tài thì phÀn nhiŠu có phø huynh Çào luyŒn cho, do Çó ÇÜ®c nhiŠu Üu Çi‹m hÖn nh»ng ÇŒ tº nhà bình dân. Các ÇŒ tº nhà bình dân không nh»ng bÎ thiŒt thòi vì thi‰u phø huynh giÕi, ho¥c hiŠn sÜ h»u hiŒu Çào tåo, låi còn bÎ thiŒt thòi vì s¿ thi‰u sách h†c n»a.
        Ch‰ Ƕ cûa quÓc gia ngày xÜa rÃt r¶ng, h†c trò không cÙ h†c trÜ©ng công hay tÜ ÇŠu ÇÜ®c Ùng thí m¶t cách rÃt dÍ dàng. CÙ nhÜ š tôi thì h†c trò ÇÜ®c thành tài phÀn Çông là nh© các trÜ©ng tÜ, nhÃt là h†c ª các trÜ©ng do các vÎ khoa bäng mª ra, h†c vÃn Çã uyên thâm mà s¿ dåy d‡ låi tÆn tâm là Ç¢ng khác. Phong tøc ngày xÜa, h†c trò ÇÓi v§i  thÀy không khác gì  con cái ÇÓi v§i cha mË mà s¿ kính lê và lòng nh§ Ön còn sâu xa hÖn. ThÆt tôi Çã ÇÜ®c thÃy nhiŠu vÎ tiŠn bÓi, do khoa bäng xuÃt thân, làm quan ljn c¿c phÄm, th‰ mà ÇÓi v§i thÀy h†c cÛ, chÌ là m¶t ông tú hay m¶t ông cº, hay là m¶t ông ÇÒ không LJ Çåt gì, vÓn vÅn m¶t niŠm tôn kính nhÜ cha. ñó là do h†c Çåo Kh°ng Månh, h†c trò ÇÓi v§i thÀy, không nh»ng là ngoài m¥t phäi gi» lÍ Çã Çành, mà thÆt trong thâm tâm, cÛng m¶t niŠm thûy chung, không lúc nào phai nhåt. Các vÎ tôn sÜ dåy h†c cÛng gi» m¶t Çåo ÇÙc cao thÜ®ng, yên cái cänh thanh båch, lÃy s¿ Çào tåo nhân tài làm vui, nhÜ trên tôi Çã thuÆt môt câu trong sách Månh tº thì Çû rõ các phong hóa ngày trܧc là th‰ nào. Các vÎ sÜ nho ta ngày xÜa không nh»ng lÃy væn h†c mà rèn luyŒn b†n hÆu sinh, còn t¿ mình Çem Çåo ÇÙc ra làm gÜÖng mÅu, cho nên h†c trò ÇÓi v§i thÀy, không nh»ng là nh§ Ön Çã Çào tåo cho nên ngÜ©i, còn quš tr†ng cái Çåo ÇÙc cûa thÀy khác nào m¶t tín ÇÒ ÇÓi v§i m¶t giáo chû vÆy.

3. ViŒc h†c tâp
 LÓi h†c ch» Hán ngày trܧc, các ÇÒng sinh h†c ÇÜ®c mÃy quy‹n nhÜ tÙ thÜ ch£ng hån , b¡t ÇÀu h†c làm câu ÇÓi. Nghïa là thÀy ra cho m¶t câu trong sách, h†c trò låi tìm m¶t câu mà ÇÓi cho chÌnh. Trong câu Çó danh tØ ÇÓi v§i danh tØ, Ƕng tØ ÇÓi v§i Ƕng tØ vân vân.
Thí dø: Ra:       Tu‰ h»u tÙ th©i
 ñÓi :      Thiên vô nhÎ nhÆt.
 Ra:    H†c nhi th©i tÆp
 ñÓi:    B¢ng t¿ viÍn lai.
Bi‰t làm câu ÇÓi rÒi thì h†c làm thÖ, làm phú. Çoån rÒi h†c làm kinh nghïa.
Kinh nghïa là gì? Là ra m¶t câu ª trong ngÛ kinh, hay tÙ thÜ rÒi h†c trò làm m¶t bài giäi thích câu Ãy.
 Thí dø ra câu: ñŒ tº nhÆp t¡c hi‰u, xuÃt t¡c ÇÍ( Con em khi vào phäi hi‰u v§i cha mË, khi ra thì phäi thäo v§i anh em ). H†c trò phäi làm thành m¶t bài giäi thích câu Ãy.
 Kinh nghïa làm theo lÓi væn bát c° ( tám v‰), mª ÇÀu b¢ng hai câu phá, 3,4 câu thØa.
 ThÖ, có hai lÓi ñÜ©ng luÆt là bäy ch» và næm ch». ñÜ©ng luÆt bäy ch» có  tám câu, næm vÀn. ñÜ©ng luÆt næm ch» có 16 câu tám vÀn.
 Phú cÛng là væn vÀn. Phú thÜ©ng ra m¶t câu ÇÀu bài, và lÃy m¶t câu n»a làm vÀn. Thí dø ra câu:   Månh tº ki‰n LÜÖng HuŒ vÜÖng. LÃy câu :TÄu bÃt viÍn thiên lš nhi lai  làm vÀn. Th‰ là bài phú này phäi làm bäy vÀn. VÀn nào ít ra cÛng phäi có ba vÀn, mà câu nào cÛng phäi ÇÓi nhau. VÀn ÇÀu là vÀn TÄu, vÀn thÙ hai là BÃt vân vân.
 Væn sách có c° væn, kim væn. C° væn thì hÕi vŠ sách c°, kim væn thì phÀn nhiŠu hÕi vŠ th©i s¿.
 Ngoài thÖ, phú, kinh nghïa, và væn sách còn có lÓi làm chi‰u, là l©i cûa nhà vua tuyên bÓ cho thÀn dân. Bi‹u là bài cûa m¶t vÎ bÀy tôi tâu lên vua. LÓi væn bi‹u là lÓi væn tÙ løc, có câu ng¡n, có câu dài mà câu nào cÛng phäi ÇÓi nhau.
 Bài s§: lÓi væn này là lÓi væn xuôi, không phäi ÇÓi nhau, mà cÛng là bài cûa m¶t bày tôi tâu lên vua. Thí dø t© s§ xin nhà vua khai m¶t con sông, mª m¶t nÖi dinh ÇiŠn.

I I. CH� ñÔ THI C±
          A.Thi HÜÖng
           Thi hÜÖng b¡t ÇÀu tØ khoa Çinh mão( 1807) , næm thÙ 6 niên hiŒu Gia Long. SuÓt Ç©i vua Gia Long chÌ có  ba khoa thi HÜÖng là khoa Çinh mão, khoa quš dÆu (1813) næm thÙ 12 Gia Long và khoa k› mão( 1819), næm thÙ 18 Gia Long. TØ Ç©i Minh Mång m§i Ãn ÇÎnh ba næm m¶t khoa, cÙ mª vào næm tí, næm mão, næm ng† và næm dÆu. Song tØ Ç©i Minh mång ljn Ç©i ñÒng Khánh, ngoài nh»ng khoa chính mª vào các næm tí, mão, ng†,  dÆu, còn thÌnh thoäng låi mª khoa thi bÃt thÜ©ng, g†i là ân khoa. Ân khoa hay mª vào dÎp nhà nܧc có viŒc vui mùng, nhÃt là dÎp nhà vua m§i lên ngôi.

1. ñiŠu kiŒn d¿ thi HÜÖng
Các h†c trò Çã LJ tú tài, các tôn sinh( h†c trò con cháu nhà vua), các Ãm sinh ( h†c trò con các quan tØ ngÛ phÄm trª lên Çã sát håch ÇÜÖc liŒt vào hång Ãm sinh) ÇŠu ÇÜ®c Çi thi HÜÖng không phäi qua kÿ håch ª tÌnh. Ngoài ra  các h†c trò thÜ©ng, m§i b¡t ÇÀu mang lŠu chõng ( chÜa thi bao gi©) hay Çã thi m¶t khoa hay nhiŠu khoa, Çã ÇÜ®c väo nhÎ trÜ©ng tam trÜ©ng tØ khoa trܧc, ÇŠu phäi LJ kÿ håch ª tÌnh m§i ÇÜ®c thi. Thí dø g¥p næm dÆu có kÿ thi, nh»ng h†c trò tuy Çã thi khoa trܧc là khoa ng† mà ÇÜ®c vào nhÎ hay tam trÜ©ng, ljn khoa dÆu này vÅn phäi LJ kÿ håch ª tÌnh m§i ÇÜ®c d¿ thí.
        M‡i khi g¥p khoa thi thÜ©ng lŒ hay ân khoa, trܧc Çó næm hay sáu tháng, quan ÇÓc h†c ª tÌnh phäi mª m¶t kÿ håch h†c trò. Håch có m¶t kÿ, ÇÀu bài thÜ©ng ra m‡t bài kinh nghïa, m¶t bài thÖ, hay hai vÀn phú v§i m¶t Çoån væn sách. Quy‹n các h†c trò phäi là phê thÙ trª lên cho ljn Üu, bình m§i Çu®c LJ håch. Kÿ håch này ai LJ ÇÀu thì g†i là tÌnh nguyên  hay ti‰ng ViŒt g†i là ñÀu XÙ. Lúc thi, quy‹n thi cûa các thí sinh,sï nhân hay tú tài ÇŠu nhÜ nhau, không phân biŒt.
        Trܧc khi thi HÜÖng, h†c trò phäi n¶p quy‹n thi. Ch‰ Ƕ cûa quÓc gia rÃt r¶ng, h†c trò không cÙ là là h†c ª trÜ©ng công hay h†c ª trÜ©ng tÜ ÇŠu dÜ®c Ùng thí. Lúc n¶p quy‹n thi, ai h†c trÜ©ng công thì khai’thø nghiŒp bän tÌnh, hay m‡ tính ÇÓc h†c quan’, bän phû, hay m‡ phû giáo thø quan, bän huyŒn hay m‡ huyŒn huÃn Çåo quan. H†c trò trÜ©ng tÜ thì chÌ phäi khai ba ch» ‘ Nguyên tÜ thøc’. LÓi khai này rÃt giän tiŒn. Trܧc kÿ thi, thí sinh phäi n¶p quy‹n thi. Ngoài m¥t ghi h† tên b¢ng ch» to. RÒi ª dܧi h† tên, vi‰t hai dòng ch» nhÕ. Giòng trên thì khai quán chÌ. Thí dø  nhÜ tôi thì khai ª dܧi h† tên tôi :Hà ñông tÌnh, ThÜ©ng Tín phû, Thanh Trì huyŒn, KhÜÖng ñình t°ng, Kim LÛ xã.
Giòng bên này , nºa trên khai tu°i. Thí dø næm tôi Çi thi 22 tu°i, thì khai: Niên canh mÆu tí, nhÎ thÆp nhÎ tu‰. LiŠn Çó, n‰u tôi thø nghiŒp quan ÇÓc h†c Hà ñông thì khai thø nghiŒp Hà ñông tÌnh ÇÓc h†c quan. N‰u tôi h†c trÜ©ng tÜ thì chÌ khai hai ch» : tÜ thøc  hay ba ch» nguyên tÜ thøc. NÓi giòng này là ljn giòng khai ba Ç©i cø, ông và cha. Tru§c h‰t vi‰t bÓn ch» cung khai tam Çåi : Tæng t° h† tên, n‰u có LJ hay làm công chÙc gì thì dܧi h† tên khai m‡ khoa ti‰n sï, phó bäng hay cº nhân, tú tài, và chÙc nghiŒp. ñ‰n Ç©i ông khai: T°, h† tên. ñ©i cha: Phø: h† tên. Còn sÓng thì khai ch» tÒn, mÃt rÒi thì khai ch» cÓ. N‰u ba Ç©i không có LJ và làm công chÙc thì khai hai ch»: nghiŒp nông tÒn hay cÓ.

 2 .  Các kÿ thi HÜÖng
 Thi HÜÖng tØ Ç©i Gia Long ljn Ç©i Ki‰n Phúc chÌ có ba kÿ. Trܧc tiên, phép thi Ç¥t kÿ ÇŒ nhÃt thi hai bài kinh nghïa, ÇŒ nhÎ thi ba bài chi‰u, bi‹u, ch‰.Kÿ ÇŒ tam thi væn sách.

3. VÎ trí trÜ©ng thi HÜÖng
Khu trÜ©ng thi HÜÖng khá r¶ng. M‡i khi g¥p khoa thi, trÜ©ng thi m§i sºa sang låi. Nguyên trÜ©ng thi ª vào m¶t nÖi ÇÒng b¢ng r¶ng rãi. Nh»ng næm không có khoa thi thì trÜ©ng thi trØ m¶t nhà ThÆp Çåo làm b¢ng gåch l®p ngói là còn nguyên ª gi»a, xung quanh thì låi thành ru¶ng cho dân cày cÃy. ñ‰n khi có khoa thi, m§i sºa sang låi, xung quanh rào låi thành bÓn vi bao quanh nhà ThÆp Çåo ; vŠ phía sau  ljn næm thi thì m§i làm nhà g‡ l®p lá Ç‹ làm nÖi các khäo quan, tØ quan chánh phó chû khäo ljn các quan sÖ khäo cÜ trú trong vø thi. TrÜ©ng có bÓn vi là giáp ƒt, và Tä, H»u là  ch‡ cho các thí sinh Çóng lŠu mà làm bài ª xung quanh nhà ThÆp Çåo. Cºa trong vi Çi ra thì vi nào cÛng phäi qua nhà thÆp Çåo. Cách ki‰n trúc này là Ç‹ ngæn nh»ng h†c trò không d¿ thí lÈn vào mà làm bài gian cho ngÜ©i khác.

 4. Các khäo quan
Tuÿ theo trÜ©ng thi l§n nhÕ mà sÓ khäo quan nhiŠu hay ít.  Trung bình m‡i trÜ©ng có m¶t quan chánh chû khäo, m¶t quan phó chû khäo, hai hay ba quan giám khäo, hai hay ba quan phân khäo, Ƕ sáu hay tám quan phúc khäo, và Ƕ mÜ©i quan sÖ khäo. Các quan phân khäo có nhiŒm vø quan tr†ng, cho nên triŠu Çình ngày trܧc thÜ©ng ch†n nh»ng ông LJ Çåi khoa xuÃt thân sung vào. Các quan phân khäo chÌ chÃm nh»ng quy‹n nào bÎ giám khäo phê liŒt. GiÃu cûa quan phân khäo cÛng nhÜ chû khäo, phó chû khäo nghïa là giÃu chung thÄm. Thí dø quy‹n ª n¶i trÜ©ng giám khäo phê liŒt, mà quan phân khäo phê Üu hay phê bình thì quy‹n Ãy ÇÜ®c Üu hay bình. BªI th‰ chÙc vø phân khäo là hŒ tr†ng nhÜng rÃt buÒn vì suÓt m¶t vø thi, chÌ ÇÜ®c chÃm nh»ng quy‹n dª, quan giám khäo Çã phê liŒt.
Ngoài ra có ban giám sát, gÒm các quan Ng¿ sº và các quan ñŠ ñiŒu.

5. Các thû tøc trong trÜ©ng thi
        a. LÍ ti‰n trÜ©ng

LÍ ti‰n trÜ©ng là m¶t lÍ rÃt long tr†ng. Trܧc ngày thi Ƕ mÜ©i ngày, các khäo quan vào làm lÍ ti‰n trÜ©ng. Có ÇiŠu này là lå, tôi phäi thuÆt ra Çây Ç‹ quš vΠǶc giä nhÆn xét cái nhân tâm vŠ ÇÜ©ng tin tܪng träi hÖn ngàn næm không thay Ç°i. Khi các quan vào trÜ©ng Ç‹ phøng hành viŒc thi, g†i là lÍ ti‰n trÜ©ng, thì trܧc khi vào có m¶t viên chÙc ÇÙng ª cºa tiŠn trÜ©ng thi, l§n ti‰ng xܧng mÃy câu nhÜ sau:

   c.Th©i hån thi:
 TØ næm canh tí (1900) trª vŠ trܧc, th©i hån thi hÜÖng thÜ©ng gÀn ljn nºa Çêm, s¿ này là tùy Ƕ lÜ®ng cûa các quan trÜ©ng r¶ng rãi hay nghiêm ng¥t. TØ næm quš mão (1903) trª vŠ sau, th©i hån thi nhÃt ÇÎnh là tØ sáng s§m ljn bäy gi© tÓi.
   d. TrÓng thu quy‹n
Thi kÿ nào cÛng vÆy, c٠Ƕ ba, bÓn gi© chiŠu trª Çi là b¡t ÇÀu có trÓng thu quy‹n. TrÓng này có ba hÒi, song cÙ Çánh räi rác Ƕ næm phút có m¶t ti‰ng thùng, cÙ kéo dài nhÜ th‰ Ƕ hai ba gi© m§i h‰t m¶t hÒi. TØ hÒi thÙ ba trª Çi thì ª trên chòi cao, lính cÙ thÌnh thoäng låi Çem loa ra g†i ‘ Các thí sinh hãy mau mau n¶p qÜy‹n, không thì së bÎ ngoåi hàm.’ Nh»ng loa g†i này làm cho nh»ng thí sinh m§i thi m¶t khoa phäi mÃt vía, có ngÜ©i cuÓng quít không làm ÇÜ®c bài n»a. Song ÇÓi v§i các ông Çã lão luyŒn trong trÜ©ng thi, nghïa là Çã thi hai, ba khoa rÒi thì ch£ng thèm Ç‹ š ljn. Các ông Ãy cÙ ung dung ngÒi làm bài cho hay, khác nào nhÜ nh»ng tܧng Çã ra trÆn quen. Còn nhÜ h†c trò m§i thi m¶t khoa,m§i tÓi Çã phäi làm xong mà n¶p rÒi ra trÜ©ng, chÌ s® ngoåi hån.
     e. GiÃu NhÆt Trung
 Kÿ nào cÛng vÆy, tØ 10 gi© sáng ljn khoäng hai gi© chiŠu, các thí sinh phäi Çem quy‹n cûa mình, xin Çóng cho m¶t cái dÃu vào trong quy‹n thi cûa mình. GiÃu này g†i là giÃu ‘nhÆt trung’. Låi phòng Çóng giÃu vào gi»a dòng, rÒi thí sinh Çem quy‹n vŠ lŠu, vi‰t bài ti‰p vào dܧi giÃu Ãy.

6. Cách chÃm bài thi
Cách phê bài thi b¢ng bÓn ch» Üu, bình, thÙ, liŒt. Hång Üu là l©i væn rÃt hay, phê ch» Ðu to hay kém m¶t chút, phê ch» Üu nhÕ, rÒi ljn ch» bình to, ch» bình vØa vØa, và ch» bình nhÕ. Hång thÙ cÛng có nhiŠu hång. Thí dø phê ch» thÙ to           , g†i là thÙ mác to, là hång kém quy‹n væn phê ch» bình nhÕ, ljn ch» thÙ mác nhÕ            , ljn hång thÙ chÃm to             , ljn hång thÙ chÃm vØa vØa              ,  cuÓi cùng là hång thÙ nhÕ             , tøc g†i là thÙ mu‡i. Quy‹n væn nào Çáng loåi, thì phê liŒt                 . Quy‹n thí sinh nào bÎ phê liŒt là bÎ loåi. Có nhiŠu quy‹n ÇŒ nhÃt phê Üu, ÇŒ nhÎ phê Üu, giá ÇŒ tam ÇÜ®c cái thÙ mu‡I là së liŒt vào hång cº nhân cao, th‰ mà không may bÎ phê liŒt, thôi th‰ là bÎ loåi h£n. NhiŠu khi quän quy‹n thÃy có trÜ©ng h®p nói trên dù các khäo quan có bøng yêu nhân tài, cÛng Çành phäi Çánh hÕng, không sao cÙu ÇÜ®c. Chúng ta nên bi‰t r¢ng quy‹n væn phê liŒt so v§i quy‹n phê thÙ mu‡i nhiŠu khi không hÖn kém gì nhau, cÛng nhÜ thi bây gi© phê 10 Çi‹m là Çû moyenne, mà 9 Çi‹m là dܧi moyenne. Bây gi© phép thi tuy món nào bÎ bÎ phê dܧi moyenne, còn lÃy món khác bù vào, chÙ ngày xÜa hÍ phê liŒt, dܧi moyenne là bÎ loåi h£n, cho nên m§i có trÜ©ng h®p tôi thuÆt ª trên, thÆt Çáng ti‰c cho thí sinh Ãy.
Các quy‹n thi ÇŠu phäi có bÓn dÃu chÃm. BÓn dÃu chÃm Ãy là quan sÖ khäo chÃm trܧc tiên, ljn quan phúc khäo, rÒi ljn quan giám khäo. Ba dÃu này g†i là dÃu n¶i trÜ©ng. Ba dÃu này chÃm xong, m§i ljn dÃu ngoåi trÜ©ng, là dÃu chÃm cûa các quan chánh chû khäo hay phó chû khäo hay quan phân khäo.. DÃu ngoåi  trÜ©ng rÃt quan tr†ng, vì quy‹n nào cÛng lÃy dÃu này làm chû Çích. Thí dø ba dÃu trong phê Üu hay bình, mà ljn quan ngoåi trÜ©ng mà ljn quan ngoåi trÜ©ng phê liŒt thì quy‹n Ãy phäi bÎ loåi. Ba dÃu trong phê liŒt mà mà ljn dÃu ngoåi trÜ©ng phê Üu hay bình thì quy‹n Ãy cÛng dÜ®c coi là Üu hay bình. Có m¶t quy ch‰ rÃt nghiêm vŠ trÜ©ng h®p này là quy‹n nào ª ba dÃu n¶i trÜ©ng( sÖ khäo, phúc khäo và giám khäo) c§ dÃu nào phê liŒt hay cä ba dÃu ÇŠu phê liŒt mà ljn quan ngoåi trÜ©ng trái låi phê Üu thì quan nào phê liŒt phäi phù xuÃt, nghïa là phäi mÃt chÙc khäo quan, không Ç܆c chÃm n»a. Trái låi dÃu n¶i trÜ©ng sÖ phúc hay giám khäo phê Üu mà quan ngoåi trÜ©ng xét låi phê liŒt thì quan sÖ khäo, phúc khäo giám khäo nào Çã phê Üu phäi phù xuÃt. Tuy có quy ch‰ nghiêm th‰ này, mà tôi xem ra tØ trܧc ljn sau, chÜa có trÜ©ng h®p nào quan n¶i trÜ©ng bÎ phù xuÃt bao gi©, nghïa là chÜa thÃy bao gi© trong n¶i trÜ©ng phê Üu mà ljn quan ngoåi trÜ©ng låi phê liŒt, cùng là n¶i trÜ©ng phê liŒt mà ngoåi trÜ©ng låi phê Üu bao gi©.

  7. Cách lÃy LJ ª trÜ©ng thi HÜÖng
Các thí sinh vào kÿ ÇŒ nhÃt, quy‹n nào bÎ phê liŒt là bÎ loåi ngay không ÇÜ®c vào thi kÿ ÇŒ nhÎ. Kÿ ÇŒ nhÎ cÛng th‰. Thi xong ba kÿ, thí sinh nào trong ba kÿ, ít nhÃt phäi có m¶t kÿ phê bình, hai kÿ phê thÙ m§i Çu®c Ç‹ vào hång cº nhân. Song m‡i khoa thi, m‡i trÜ©ng thi, triŠu Çình ÇŠu ÇÎnh sÓ Ç‡ trܧc, g†i là giäi ngåch. CÙ m¶t cº nhân thì lÃy LJ ba tú tài.. Thí dø trÜ©ng Hà Nam, sau này là trÜ©ng thi chung cho cä B¡c ViŒt, giäi ngåch cº nhân ÇÎnh là 50 ngÜ©i, thì giäi ngåch tú tài së lÃy LJ 150 ngÜ©i. Giäi ngåch cº nhân n‰u tæng lên lÃy 60 ngÜ©i, thì giäi ngåch tú tài së lÃy LJ 180.
        Vì sÓ giäi ngåch nhÃt ÇÎnh nhÜ th‰ nên có quy‹n thí sinh ba kÿ có m¶t kÿ bình, hai kÿ thÙ mà phäi xuÓng tú tài là vì sÓ  LJ cº nhân Çã Çû. TØ Ç©i vua Gia Long ljn Ç©i vua Ki‰n Phúc, các thí sinh Çu®c d¿ vào hàng cº nhân, sau ba kÿ thi rÒi , khäo quan cÙ lÃy LJ rÒi xܧng danh cho LJ. Sau lúc xܧng danh m§i sát håch låi ho¥c m¶t bài thÖ, hay m¶t bài chi‰u, bi‹u Ç‹ xem ông cº có th¿c tài không. NhÜng ljn khoa  giáp thân, næm Ç¢u niên hiŒu Ki‰n phúc, phép thi Ç°i låi, Ç¥t ra kÿ phúc håch. Nh»ng quy‹n thí sinh nào  trong ba kÿ phäi ít nhÃt m¶t  kÿ phê bình, hai kÿ phê thÙ m§i Çu®c vào kÿ phúc håch. Thi xong kÿ phúc håch, quan trÜ©ng m§i xem xét cä bÓn kÿ mà ÇÎnh quy‹n lÃy LJ và ÇÎnh trên dܧi.
        Tôi xem tÃt cä các kÿ thi thì sÓ thí sinh ÇÜ®c vào phúc håch, khoa nào cÛng nhiŠu hÖn sÓ ÇÎnh lÃy LJ. Thí dø thi trÜ©ng Hà Nam, næm Ãy ÇÎnh lÃy LJ 60 hay næm mÜÖi cº nhân thì sÓ thí sinh ÇÜ®c vào phúc håch tÃt là trên sÓ giäi ngåch, ít ra cÛng mÜÖi quy‹n, có khoa ljn 20 hay 30 quy‹n. Th‰ rÒi kÿ thi phúc håch xong, quan trÜ©ng lÃy sÓ cº nhân theo sÓ nhà nܧc Çã ÇÎnh trܧc, còn thØa bao nhiêu, Ç‹ xuÓng hång tú tài.
 Vì ch‰ Ƕ thi HÜÖng nhÜ vÆy, nên ljn ngày xܧng danh, có m¶t s¿ hÒi h¶p lå thÜ©ng trong các thí sinh ÇÜ®c vào kÿ phúc håch. S¿ hÒi h¶p này không nh»ng là chÌ ª các thí sinh mà  Ç‰n cä gia quy‰n, thân thích, bè bån các thí sinh cÛng vÆy. Sáng hôm xܧng danh, trܧc gi© Çã ÇÎnh, các thí sinh ÇÜ®c vào phúc håch lju phäi ch¿c s¤n trܧc cºa trÜ©ng. Vì k‰t quä không cho bi‰t trܧc nên m§i có s¿ hÒi h¶p này. NhÃt là khoa nào sÓ ÇÜ®c vào phúc håch nhiŠu hÖn sÓ giäi ngåch quá nhiŠu. Thí dø sÓ giäi ngåch cº nhân ÇÎnh là 50 mà sÓ Çu®c vào phúc håch nh»ng 80 th‰ là có 30 thí sinh phäi xuÓng tú tài.

                 B. THI HÔI

TrÜ©ng H¶i và trÜ©ng ñình b¡t ÇÀu mª tØ khoa nhâm ng†, næm thÙ ba Ç©i Minh Mång. Khoa này LJ ÇÀu là ông NguyÍn Ý, ngÜ©i huyŒn Thanh Trì tÌnh Hà n¶i ( sau Ç°i Hà ñông). Ông Ý Ç‡ nhÎ giáp ti‰n sï ( hoàng giáp). Thi H¶i và thi ñình tuy là hai trÜ©ng thi nhÜng k‰t quä thì có m¶t. Do hai trÜ©ng thi này, nhà nܧc lÃy các thí sinh trúng tuy‹n mà cho danh hiŒu chánh bäng và phó bäng.

1. TrÜ©ng thi H¶i
        TrÜ©ng H¶i mª ª kinh Çô Hu‰ cho nên vÎ trí lÎch s¿ hÖn trÜ©ng hÜÖng. Song cách x‰p Ç¥t cÛng nhÜ trÜ©ng hÜÖng. Nhà thÆp Çåo ª gi»a, bÓn vi ª bÓn chung quanh, khi thí sinh làm bài xong n¶p quy‹n mà ra ÇŠu phäi qua nhà ThÆp Çåo. BÓn vi ÇŠu xây tÜ©ng gåch xung quanh, c٠ljn næm có khoa thi thì trong vi làm lŠu cho thí sinh ngÒi làm bài. Vì th‰ các thí sinh vào thi không phäi mang lŠu chõng chÌ phäi mang m¶t chi‰u Ç‹ giäi trong lŠu ngÒi mà làm væn, ngoài ra phäi mang m¶t cái cháp hay cái yên, trong Ç¿ng giÃy bút m¿c và ít th¿c phÄm Çû dùng trong m¶t ngày, cùng là cây Çèn n‰n Ç‹ vi‰t khi m¥t tr©i Çã l¥n vì th©i hån thi tØ khoa Çinh vÎ ( 1907) vŠ trܧc, ÇŠu r¶ng cho ljn canh hai, có khi ljn nºa Çêm.
        Các cÓng sinh vào thi h¶i lúc xܧng ljn tên mà lïnh quy‹n rÒi vào vi ÇŠu phäi mang áo thøng xanh cä. SÓ cÓng sinh d¿ thí thì khoa nào cÛng không ljn m¶t ngàn ngÜ©i, nên lŠu làm trong vi, cÙ cái n† cách cái kia ljn hÖn mÜ©i thܧc. CÓng sinh phäi ngÒi riêng m‡i ngÜ©i m‡i lŠu, chØng Ƕ bÓn thܧc vuông, trên lŠu l®p tranh, xung quanh quây cót kín. Các cÓng sinh không ÇÜ®c qua lŠu khác mà hÕi nhau vŠ væn bài.

2. ñiŠu kiŒn d¿ thi.
        Các cº nhân ÇÜ®c d¿ thi Çã Çành. Ngoài ra các tôn sinh tú tài, Ãm sinh tú
tài, và h†c sinh tú tài, ai muÓn d¿ thi H¶i phäi qua m¶t kÿ sát håch. Kÿ håch này  cÛng mª trܧc khoa h¶i Ƕ hai tháng. Håch có m¶t kÿ, có ba bài, m¶t bài chi‰u, môt bài bi‹u,  m¶t bài s§ hay m¶t bài luÆn. Væn phäi ÇÜ®c 15 Çi‹m trª lên( bình hång) m§I Çu®c trúng tuy‹n mà vào thi h¶i. Nh»ng tôn sinh tú tài, Ãm sinh tú tài và h†c sinh tú tài Çã ÇÜ®c trúng kÿ sát håch mà thi khoa h¶i næm Ãy, n‰u ª  trÜ©ng h¶i ÇÜ®c vào ÇŒ tam rÒi hÕng thì khoa h¶i sau låi ÇÜ®c thi, không phäi qua kÿsát håch n»a.

3. ChÜÖng trình thi
        ChÜÖng trình thi H¶i có bÓn kÿ, ÇŒ nhÃt thi ba bài kinh nghïa, ÇŒ nhÎ thi ba bài: m¶t bài chi‰u, m¶t bài bi‹u và m¶t bài luÆn, ÇŒ tam thi m¶t bài ngÛ ngôn ñÜ©ng luÆt 8 vÀn, và m¶t bài phú cÛng 8 vÀn, ÇŒ tÙ thi m¶t bài væn sách, cÛng gÒm c° væn và kim væn nhÜ ÇÀu bài thi HÜÖng, nhÜng væn sách hÕi dài hÖn, và sách cÛng hÕi r¶ng hÖn.
        Kÿ ÇŒ nhÃt, quan trÜ©ng ra bäy ÇŠ møc: næm ÇŠ lÃy ª ngÛ kinh, và hai ÇŠ lÃy ª tÙ truyŒn( tÙ thÜ). CÓng sinh (thí sinh thi hi g†i là cÓng sinh) m‡i ngÜ©i phäi làm ba bài, hai bài kinh, m¶t bài truyŒn. CÓng sinh nào làm cä bäy bài, g†i là kiêm trÎ nhÜ lŒ thi HÜÖng cÛng ÇÜ®c. N‰u không làm cä bäy bài, thì chÌ làm ÇÜ®c ba bài, không Çu®c làm 4, 5 hay 6 bài.

4.  LÍ ti‰n trÜ©ng và cách chÃm thi
LÍ ti‰n trÜ©ng ª trÜ©ng h¶i cÛng nhÜ trÜ©ng hÜÖng, không có gì Çáng k‹.
Duy ban chÃm thi chÌ có hai dÃu, m¶t dÃu ª n¶i trÜ©ng có bÓn quan ÇÒng khäo, và ª ngoåi trÜ©ng có ba vÎ. M¶t quan chánh chû khäo, m¶t quan phó chû khäo và m¶t quan Tri cÓng cº. Ba vÎ này lju chÃm cä cÛng nhÜ các vÎ ÇÒng khäo ª n¶i trÜ©ng. Thí dø có 400 quy‹n thi, trܧc h‰t chia cho bÓn vÎ ÇÒng khäo chÃm, m‡i vÎ chÃm 100 quy‹n. BÓn vÎ chÃm xong, ông này chÃm quy‹n nào ÇÎnh phê bao nhiêu thì buôm lên sÓ phân ÇÎnh phê, rÒi ÇÜa cho ba vÎ kia xem låi. Khi bÓn ông Çã ÇÒng š, quy‹n nào ÇÎnh phê bao nhiêu phân, lúc Ãy m§i cùng th¿ tên:
 ñÒng khäo NguyÍn Giáp
 ñÒng khäo Lê ƒt
 ñÒng khäo TrÀn Bính
 ñÒng khäo TrÜÖng ñinh phøng nghï:
Væn lš Ç¡c nhÃt phân hay nhÎ phân, tam phân vân vân.
 Các quy‹n thi n¶i trÜ©ng Çã chÃm xong ÇÜa ra ngoåi trÜ©ng, ông chû khäo gi» bao nhiêu quy‹n Ç‹ chÃm, còn thì chia cho ông phó chû khäo và tri cÓng cº chÃm. Các ông chÃm xong cÛng buôm lên tØng quy‹n, rÒi quy‹n do ông chû khäo chÃm låi ÇÜa cho ông phó chû khäo và tri cÓng cº  xem låi. Nh»ng quy‹n do hai vÎ này chÃm. Nh»ng quy‹n do hai vÎ này chÃm cÛng phäi ÇÜa trình quan chánh chû khäo xem låi. Khi ba vÎ ngoåi trÜ©ng ÇŠu ÇÒng š, m§I Çem tØng quy‹n ra phê.
         QuÓc gia ta ngày trܧc, vŠ viŒc khoa cº rÃt là chú tr†ng, trong kÿ thi, thi hÜÖng cÛng nhÜ thi h¶i Çã có bao nhiêu cách ÇŠ phòng Ç‹ trØ cái tŒ gian lÆu, nhÜ n¶i trong kÿ thi, các khäo quan phäi ª luôn trong trÜ©ng, không Çu®c giao thông v§i ngoài. Thi H¶i, thi dình còn có cách ÇŠ phòng này n»a. Quy‹n thi cûa các cÓng sinh n¶p rÒi, r†c phách Çi rÒi, không ÇÜa ngay cho n¶i trÜ©ng là các vÎ ÇÒng khäo chÃm. Nh»ng quy‹n thi này ÇŠu giao cho m¶t ban sao tä ra quy‹n khác. Quy‹n thí sinh vi‰t b¢ng m¿c thì quy‹n sao ra vi‰t b¢ng son. Sao tä tÃt cä các quy‹n thi  xong Çã có ban ki‹m sát soát låi  xem låi phòng sao có nhÀm ch» nào không. Khi Çã soát xong m§i ÇÜa quy‹n cho các quan ÇÒng khäo chÃm. N¶i trÜ©ng chÃm xong, ljn các quan ngoåi trÜ©ng chÃm, ÇŠu chÃm quy‹n sao b¢ng  ch» son. Thi H¶i thi lÃy dÃu ngoåi trÜ©ng làm chung thÄm, thi Çình lÃy dÃu hai quan ñ¶c quy‹n làm chung thÄm. Cách ÇŠ phòng này là Ç‹ các khäo quan không th‹ nhÆn ÇÜ®c dÃu ch» cûa thí sinh.
        Væn bài thi hi không phê Üu, bình, thÙ, liŒt mà phê phân, tØ m¶t phân ljn mÜ©i phân. M¶t phân là thÙ con, hai phân là thÙ l§n, ba phân là bình thÙ, bÓn næm phân là bình, sáu bäy tám phân là bình l§n, chín mÜ©i phân là Üu. Quy‹n nào væn dª Çánh hÕng thì phê bÃt cÆp nhÃt phân. BÃt cÆp nhÃt phân tÙc là liŒt.
 Thi hÜÖng n‰u væn cûa thí sinh nào bÎ phê liŒt thì liŠn bÎ loåi, không ÇÜ®c vào kÿ sau. NhÜng thi h¶i thì khác. Væn cûa thì sinh m§i bÎ m¶t kÿ bÃt cÆp nhÃt phân vÅn ÇÜ®c vào kÿ sau. N‰u kÿ sau låi bÎ bÃt cÆp nhÃt phân m§i bÎ hÕng.
Thí dø ÇŒ nhÃt bÃt cÆp nhÃt phân, vÅn ÇÜ®c vào ÇŒ nhÎ. ñŒ nhÎ ÇÜ®c m¶t phân, hay dŒ nhÃt ÇÜ®c m¶t phân, ÇŒ nhÎ bÃt cÆp vÅn ÇÜ®c vào ÇŒ tam. ñŒ tam låi ÇÜ®c m¶t phân, vÅn ÇÜ®c vào ÇŒ tÙ. Thí sinh nào trong bÓn kÿ, không bÎ kÿ nào bÃt cÆp mà cÛng bÓn kÿ ÇÜ®c tØ bÓn Çén bäy phân, së ÇÜ®c LJ thÙ trúng cách. Ho¥c là trong bÓn kÿ, có mt kÿ phê bÃt cÆp nhÃt phân, mà ba kÿ khác cng ÇÜ®c tØ 8 phân trª lên cÛng ÇÜÖc LJ thÙ trúng cách. Các thí sinh bÓn kÿ không bÎ phê bÃt cÆp nhÃt phân mà cng bÓn kÿ ÇuÖc tØ 8 phân trª lên ÇÜ®c LJ chánh trúng cách.
        NhÜ vÆy nh»ng thí sinh, trong bÓn kÿ có m¶t kÿ bÃt cÆp nhÃt phân, còn ba kÿ khác Çu®c nhiŠu phân ( mÜ©i læm hay hai mÜÖi phân ch£ng hån) có Çu®c LJ chánh trúng cách hay không? TrÜ©ng h®p này không có lŒ nhÃt ÇÎnh. Tôi nhÆn thÃy khoa giáp thìn ( 1904), m¶t thí sinh là TrÀn Væn ThÓng, m¶t kÿ bÎ bÃt cÆp, ba kÿ ÇÜ®c 13 phân, Çu®c LJ chánh trúng cách, rÒi vào thi Çình LJ ti‰n sï, song tôi không thÃy lŒ ÇÎnh vŠ trÜ©ng h®p m¶t kÿ bÃt cÆp, thì ba kÿ khác phäi ÇÜ®c bao nhiêu phân m§i ÇÜ®c LJ chánh trúng cách.

C. THI ñµNH

1. ñiŠu kiŒn vào thi Çình
        TØ næm thÙ 18 niên hiŒu T¿ ñÙc trª vŠ trܧc chÌ có chánh trúng cách LJ ª kÿ thi h¶i m§i ÇÜ®c vào thi Çình, và m§i ÇÜ®c x‰p Ç¥t vào hång tam giáp, nhÎ giáp hay nhÃt giáp, tùy theo kÿ væn Çình mà ÇÎnh. Còn nh»ng cÓng sinh LJ thÙ trÙng cách ª kÿ thi h¶i, ÇŠu x‰p ngay vào hång phó bäng mà không ÇÜ®c vào thi Çình. ñ‰n næm thÙ 18, niên hiŒu T¿ ñÙc Ç°i låi phép thi. Các thí  sinh chánh trúng cách hay thÙ trúng cách ÇŠu ÇÜ®c vào thi Çình, rÒi nhà vua tùy theo væn Çình mà chia ra cho LJ nhÃt giáp, nhÎ giáp hay tam giáp hay phó bäng.

2 .DiÍn ti‰n cu¶c thi
Thi Çình là m¶t khoa thi cûa nhà vua nên chính vÎ thiên tº làm chû khäo.
ñ‰n ngày thi, các cÓng sinh phäi ch¿c ª ñåi cung môn tØ m© m© sáng. K‰ Çó vào trܧc sân ÇiŒn CÀn chánh Çã có m¶t ban giám sát phø trách viŒc trông coi. Ban giám sát toàn là vÛ quan. Các cÓng sinh vào ª trÙÖc sân ÇiŒn CÀn Chánh ÇÙng s¡p hàng, sÓ lÈ tØ sÓ 1 sÓ 3 trª xuÓng, và sÓ ch¤n tØ sÓ 2, sÓ 4 trª xuÓng, chia ra hai bên, rÒi m¶t viên chÙc phát ÇÀu bài ch‰ sách cho các cÓng sinh, m‡i ngÜ©i m¶t t© ÇÀu bài. ñÀu bài này vi‰t b¢ng giÃy vàng, cun tròn låi ÇÜa cho cÓng sinh. NhÆn ÇÀu bài xong, cÓng sinh låy næm låy ª trܧc sân CÀn Chánh, rÒi vŠ ch‡. TØ giáp ÇiŒn CÀn Chánh quanh hành lang cho ljn cºa ñåi cung môn là nÖi cÓng sinh ngÒi làm bài. CÓng sinh ngÒi hai bên hành lang Çã có chi‰u träi s¤n. SÓ lÈ ngÒi m¶t bên, sÓ ch¤n ngÒi m¶t bên. Thí dø bên lÈ cÓng sinh LJ sÓ trúng cách sÓ m¶t, rÒi ljn sÓ ba; bên ch¤n, cÓng sinh LJ trúng cách sÓ hai, rÒi ljn sÓ bÓn. CÓng sinh ngÜ©i này ngÒi cách ngÜ©i kia Ƕ næm thܧc. Ban giám sát trông coi luôn, không cho các cÓng sinh ÇÜ®c hÕi nhau. Kÿ thi Çình, cÓng sinh chÌ vào ngÜ©i không, các thÙ cÀn dùng, nhà vua ÇŠu ban cho. Quy‹n thi, giÃy Ç‹ nháp bài trܧc khi vi‰t vào quy‹n, bút và m¿c, ÇŠu ÇÜ®c ban cho. Sáng s§m có ban bánh và nܧc trà, bu°I trÜa ban mt b»a cÖm thÜ©ng, rÒi tØ trÜa ljn tÓi thÌnh thoäng låi ban bánh và nu§c trà. Thí sinh làm bài tØ sáng s§m ljn tÓi mÎt là h‰t hån, vì không có Çèn cho nên các thí sinh phäi liŒu sao cho trܧc lúc tÓi phäi vi‰t bài cho xong. Mt Çôi khoa n‰u bài ch‰ sách có dài quá, nhà vua gia ân cho cÓng sinh m‡i ngÜ©i m¶t cây sáp, Çó là Ç¥c ân lâm th©i, chÙ theo lŒ thì bài thi phäi vi‰t xong trܧc lúc tÓi quá.

3. Cách  chÃm thi
        ñÀu bài t¿ vua ra. Kÿ thi Çình là kÿ thi cûa nhà vua, chính nhà vua thân hành ra ÇÀu bài, g†i là ch‰ sách. Bài cûa các cÓng sanh làm, g†i là ÇÓi sách  nghïa là giäi Çáp nh»ng câu trong ch‰ sách hÕi. Trong bài ch‰ sách hÕi cä c° và kim. Bªi lš do nàyvua Ç¥t ra m¶t ban giám khäo Ç‹ giúp vua chÃm bài. Ban này  chia làm hai ti‹u ban, nghïa là bài thi có hai dÃu chÃm,  là ban DuyŒt quy‹n (dÃu n¶i) và ban ñ¶c quy‹n. DuyŒt quy‹n là chÃm sÖ, có hai vÎ, thÜ©ng thÜ©ng cº các quan tam phÄm hay tÙ phÄm sung vào. ñ¶c quy‹n là chÃm phúc, cÛng có hai vÎ, là các quan džc các quy‹n thi cho vua nghe mà ÇÎnh s¿ thû xä. ChÙc Ƕc quy‹n thì thì tÃt là cº các quan Çåi thÀn, hàng thÜ®ng thÖ, ít nhÃt là nhÎ phÄm.  Dãu phê lÃy dÃu ban ñ¶c quy‹n làm nhÃt ÇÎnh. Thí dø quy‹n thi nào ban duyŒt quy‹n phê có m¶t hay hai phân, ban Ƕc quy‹n phê ba phân thì theo dÃu phê cûa ban ñ¶c quy‹n mà lÃy LJ. Ban Ƕc quy‹n chÃm xong, phê xong, m§i ÇÎnh quy‹n nào nên cho LJ hång nào, rÒi ÇŒ tâu lên Ç‹ nhà vua ÇÎnh Çoåt. Khi sÓ Ç‡ Çã ÇÎnh và Çã ÇÜ®c chÌ vua chuÄn y, thì k‰t quä Çu®c tuyên bÓ trܧc ngày truyŠn lô hai ngày. Thí dø mÒng mÜ©i là ngày truyŠn lô, thì sáng mÒng tám các cÓng sinh Çã phäi ch¿c ª b¶ LÍ Ç‹ xem k‰t quä.

4. Cách lÃy LJ ti‰n sï và phó bäng
         Cách lÃy LJ này, tØ khoa Çinh vÎ (1907) vŠ trܧc hoàn toàn cæn cÙ vào væn Çình. Các thí sinh LJ chánh trúng cách cÛng nhÜ các thí sinh LJ thÙ trúng cách, hÍ væn Çình Çu®c phê ba phân là Çu®c liŒt vào hång tam giáp, Çu®c phê bÓn hay næm phân là Çu®c liŒt vào hång nhÎ giáp, Çu®c phê  sáu hay bäy phân là Çu®c liŒt vào hång nhÃt giáp ÇŒ tam danh (thám hoa), Çu®c phê tám hay chín phân là Çu®c x‰p vào hång ÇŒ nhÃt giáp ÇŒ nhÎ danh (Bäng nhãn), Çu®c phê mÜ©i phân là Çu®c liŒt vào hång ÇŒ nhÃt giáp ÇŒ nhÃt danh ( trång nguyên). NhÜng nh»ng thí sinh LJ chánh trúng cách ª kÿ thi H¶i, Çu®c m¶t Üu Çi‹m hÖn hång thÙ trúng cách là khi vào thi ñình, n‰u væn Çình chÌ phê m¶t phân hay hai phân mà vì là chánh trúng cách ª kÿ thi H¶i cho nên Çu®c Çô tam giáp ti‰n sï. Ngoài cái Üu Çi‹m này, các thi sinh LJ chánh trúng cách cÛng nhÜ các thí sinh LJ thÙ trúng cách Çu®c LJ nhÃt giáp, nhÎ giáp hay tam giáp Çôi bên cÛng nhÜ nhau cä. Xem cách này ta nhÆn thÃy cách lÃy LJ ª trÜ©ng h¶i, trÜ©ng Çình chú tr†ng væn Çình nhiŠu l¡m. Thí dø hai cÓng sinh, m¶t ngÜ©i væn h¶i nhiŠu Çi‹m l¡m( 15 hay 20 phân) ÇÜ®c LJ h¶i nguyên ( ÇÀu kÿ thi H¶i). ñ‰n khi vào thi Çình væn chÌ ÇÜ®c có m¶t phân, tuy r¢ng vÅn Ç܆c LJ ti‰n sï song phäi LJ cuÓi bäng. Cùng khoa Ãy, m¶t cÓng sinh ª trÜ©ng h¶i, m‡i kÿ chÌ ÇÜ®c có m¶t phân, bÓn kÿ bÓn phân, LJ cuÓi bäng thÙ trúng cách, vào thi Çình, væn Çình ÇÜ®c phê ba phân, th‰ là cä h¶i lÅn Çình c¶ng  Çu®c có 7 phân, th‰ mà ông LJ cuÓi thÙ trúng cách này ÇÜ®c LJ tam giáp ti‰n sï, LJ trên ông chánh trúng cách, væn Çình chÌ có m¶t phân.
         Thi H¶i và thi Çình không có giäi ngåch ÇÎnh trܧc. Khoa nào cÛng nhÜ khoa nào, cÙ tùy væn thi mà lÃy LJ. Bªi th‰ có khoa LJ nhiŠu LJ ít. Có khoa có thám hoa, hoàng giáp và ti‰n sï, phó bäng, có khoa chÌ có tam giáp ÇÒng ti‰n sï và phó bäng mà thôi. Thi ñình là Ç‹ nhà vua tùy væn ñình mà cho LJ chánh bäng hay phó bäng.
Chánh bäng có ba hång.
M¶t là  ñŒ nhÃt giáp ti‰n sï cÆp ÇŒ
Hai là   ñŒ nhÎ giáp ti‰n sï xuÆt thân. ( hoàng giáp)
Ba là     ñŒ tam giáp dÒng ti‰n sï xuÃt thân.
Hång ÇŒ nhÃt giáp låi có ba bÆc:
 ñŒ nhÃt giáp ti‰n sï cÆp ÇŒ ÇŒ nhÃt danh  (Trång nguyên)
 ñŒ nhÎ giáp ti‰n sï cÆp ÇŒ ÇŒ nhÎ danh( Bäng nhãn)
 ñŒ nhÃt giáp ti‰n sï cÆp ÇŒ Çê tam danh( Thám hoa)
Phó bäng chÌ có m¶t hång là phó bäng.

5. Nghi lÍ
Sau khi cu¶c chÃm thi ñình xong, nhà vua Ç¥t ra nhiŠu nghi l‹ long tr†ng:
a.  LÍ truyŠn lô: LÍ truyŠn lô là lÍ  xܧng tên các ông m§i LJ  Çåi khoa, tØ tam
     giáp ti‰n sï trª lên.
b.  LÍ d¿ y‰n : vua ban y‰n cho các tân khoa
c.  Khán hoa: xem hoa ª vÜ©n thÜ®ng uy‹n.
d.  Du nhai: dåo chÖi các phÓ phÜ©ng.
e.  Tå bi‹u: các quan tân khoa làm bi‹u tå Ön vua.
f.   LÍ thích ÇiŒn: ª væn mi‰u Kh°ng tº.

                                                                       NguyÍn Sï Giác