1. Nhöõng Tinh hoa cuûa neàn Giaùo duïc coå Vieät Nam.

        Neáu xeùt veà maët lòch söû töø sau thôøi Baéc thuoäc thì neàn giaùo duïc vaên töï cuûa ta ñaõ coù  moät nghìn naêm tuoåi, töùc laø moät thôøi gian phaùt trieån giaùo duïc khoâng thua keùm moät soá quoác gia tieân tieán  trong thôøi kyø hieän ñaïi. Trong moät nghìn naêm aáy thì 88 phaàn traêm thôøi gian neàn giaùo duïc vaên töï  cuûa ta chòu aûnh höôøng cuûa Nho giaùo, 7 phaàn traêm thôøi gian neàn giaùo duïc vaên töï aáy hoaøn toaøn  bò xoùa boû vaø ñöôïc thay theá baèng neàn giaùo duïc Phaùp , vaø chæ 5 phaàn traêm daønh cho vieäc xaây döïng moät neàn giaùo duïc Vieät nam cho ñeán ngaøy nay. Nhöng neàn giaùo duïc, maëc daàu ñöôïc goïi laø hieän ñaïi  naøy, laïi khoâng thöøa keá ñöôïc bao nhieâu caùc “tinh hoa” cuûa neàn giaùo duïc xaây döïng neân trong 88 phaàn traêm thôøi gian aáy , neáu khoâng noùi raèng caû moät di saûn lôùn lao cuûa vaên hoùa Vieät Nam  ñaõ daàn daàn bò xoùa môø trong kyù öùc cuûa moïi ngöôøi. Vaäy tinh hoa cuûa neàn giaùo duïc aáy laø caùi gi ? Thöøa keá noù nhö theá naøo ?

        Noùi ñeán “tinh hoa” cuûa neàn giaùo duïc laø  neâu leân nhöõng “phaàn thuaàn khieát, quí baùu nhaát” (tinh) ñöôïc theå hieän laâu daøi, vaø vaøo “nhöõng phaàn toát ñeïp nhaát” (hoa) .trong neân giaùo duïc coå cuûa ta , Vôùi caùch  giôùi haïn ñeà taøi nhö vaäy, baøi vieát naøy khoâng ñeà caäp chi tieát  ñeán neàn giaùo duïc aáy ôû töøng nôi, töøng con ngöôøi vaø vaøo töøng thôøi ñaïi. Cuõng vaäy,ngöôøi vieát cuõng khoâng nhaán maïnh vaøo nhöõng khuyeát ñieåm cuûa neàn giaùo duïc coå vaøo töøng thôøi kyø vì neàn giaùo duïc ôû baát cöù nôi naøo, vaøo baáy cöù thôøi kyø naøo cuõng coù nhöõng khuyeát ñieåm rieâng cuûa noù. Ñieàu caàn thieát laø bieát nhaän ra nhöõng khuyeát ñieåm , nhöng quan troïng hôn nöõa laø bieát hoïc hoûi kinh nghieäm toát vaø söûa chöõa nhöõng thaát baïi. Coù khaù nhieàu khuyeát ñieåm cuûa neàn giaùo duïc coåõ maø ta khoâng ngöøng neâu ra nhöng cho ñeán nay vaãn khoâng söûa chöõa ñöôïc maø coù khi laïi coøn laøm traàm troïng theâm leân. Moät trong caùc khuyeát ñieåm traàm troïng nhaát cuûa neàn giaùo duïc coå, coù theå duøng laøm baøi hoïc cho moïi thôøi ñaïi, ñoù laø tinh thaàn “baûo thuû, laïc haäu” khoâng chòu ñoåi môùi cho phuø hôïp vôùi söï tieán boä cuûa khoa hoïc ñöông thôøi, khieán cho Nho giaùo maát vai troø lòch söû cuûa noù. Phaûi chaêng ñoù cuõng  laø lôøi chæ trích maø ta vaãn thöôøng nghe veà neàn giaùo duïc Nho hoïc cuûa ta ? Lieäu chuùng ta coù traùnh ñöôïc nhöõng lôøi chæ trích töông töï cuûa caùc con chaùu chuùng ta veà sau naøy vôùi loái hoïc chuùng ñöôïc haáp thuï trong hieän taïi ? Vì vaäy, toâi  nghó raèng  vaøo luùc naøy ta caàn phaûi tìm hieåu nhieàu hôn nöõa veà caùc “tinh hoa” cuûa neàn giaùo duïc cuõ, vì thöïc söï chuùng ta chöa hieåu ñöôïc nhieàu laém veà chuùng . Ít nhaát noù cuõng  giuùp ta nhaän  ra ñöôïc nhöõng di saûn quí baùu cuûa tieàn nhaân vaø nhö vaäy môùi coù caùi gì ñeå maø yeâu , ñeå maø hoïc.

        Vaäy, nhöõng “tinh hoa” aáy laø gì ?  ÔÛ ñaây, toâi chæ xin  neâu leân  moät  soá  ñaëc tröng  caên baûn ñöôïc khaùi quaùt hoùa töø  caùc coâng trình nghieân cöùu veà lòch söû giaùo duïc Vieät Nam gaàn ñaây :

1.Neàn giaùo duïc Vieät Nam baét ñaàu töø thôøi caùc Vua Huøng. Ñoù laø thôøi ñaïi vaên minh ñaït ñeán moät trình ñoä thaåm myõ tö duy khaù cao , maø troáng ñoàng Ñoâng sôn laø bieåu töôïng saùng taïo cuûa nhaân daân Vaên Lang Aâu Laïc .Toâi cho raèng vieäc môû  ñaàu nhöõng trang söû giaùo duïc Vieät nam baèng caùch khaúng ñònh söï hieän höõu cuûa neàn giaùo duïc Laïc Vieät laø moät ñieàu caàn thieát , vì chæ treân cô sôû ñoù ta môùi hieåu ñöôïc neàn vaên hoùa-giaùo duïc Vieät Nam .  Ñieàu naøy khaùc vôùi quan nieäm cuûa moät soá ngöôøi tröôùc ñaây ñaõ töøng hoâ haøo “ñöa caùc Vua Hung trôû veà caùc am coû” hay töøng cho raèng: “Thaât laø buoàn cöôøi khi ngöôøi ta muoán tìm hieåu söï nghieäp giaùo duïc cuûa ta thôøi tieàn söû” ! Neáu neàn giaùo duïc  aáy khoâng hieän höõu vaø khoâng coù söùc maïnh lôùn lao thì daân toâc Laïc Vieät  haún khoâng theå laø daân toäc duy nhaát trong Baùch Vieät thoaùt khoûi söï ñoàng hoùa vôùi ngöôøi Trung Hoa sau moät nghìn naêm ñoâ hoä !
Vaäy tìm hieåu neàn giaùo duïc thôøi Vua Huøng laø tìm hieåu nguyeân nhaân saâu xa vaø maïnh meõ nhaát khieán daân toäc ta toàn taïi. Noùù laø “tinh hoa” cuûa giaùo duïc ñaõ hình thaønh neân con ngöôøi Vieät Nam vaø khoâng chæ toàn taïi vaøo thôøi Vua Huøng !

2 Neàn giaùo duïc Vieät Nam thôøi xöa khoâng phaûi bao giôø vaø ôû ñaâu cuõng laø giaùo duïc Nho giaùo . Giaùo duïc Phaät giaùo cuõng laø “quoác hoïc”; noù ñaõ goùp phaàn quan troïng vaøo vieäc hình thaønh neân baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam . Noù laø ñoái troïng  cuûa giaùo duïc vaø vaên hoùa Nho giaùo ñoàng thôøi boå sung cho Nho giaùo  . Thaät vaäy, baûn chaát cuûa Phaät giaùo khoâng phaûi laø moät toân giaùo maø laø moät trieát lyù soáng, moät tö töôûng  giaùo duïc Ñoâng phöông, phuø hôïp vôùi tö töôøng töï do, roäng raõi vaø ñoaøn keát cuûa daân Laïc Vieät maø “veát tích” cuï theå vaø duy nhaát coøn toàn taïi nguyeân veïn treân maët Troáng Ñoàng Ñoâng Sôn. Khoâng neân xem troáng ñoàng Ñoâng sôn nhö laø moät taùc phaåm ngheä thuaät vaø kyõ thuaät thuaàn tuùy, maø noù thöïc söï laø moät taøi lieäu trieát hoïc duy nhaát coøn toàn taïi nguyeân veïn cho ñeán ngaøy nay maø chuùng ta chöa nhaän ra ñöôïc vai troø xöùng ñaùng cuûa noù. Tö töôûng aáy chính laø maûnh ñaát toát ñeïp khieán cho, tröôùc heát laø Laõo giaùo roài ñeán Phaät giaùo, deã daøng du nhaäp vaø naåy nôû treân ñaát nöôùc ta tröôùc caû Nho giaùo, moät caùch aâm thaàm  maø khoâng heà  gaây söï xung ñoät vôùi neàn vaên hoùa baûn ñòa. Vaøo thôøi Só Nhieáp (töøng ñöôïc toân laø Nam bang Hoïc toå) Phaät giaùo ñaõ ñaït ñeán trình ñoä cao sieâu veà maët hoïc thuaät khieán cho moät hoïc giaû ngöôøi Haùn, Maâu Baùc, chaïy loaïn sang nöôùc ta ñaõ phaûi boû caû Nho giaùo laãn Ñaïo  giaùo ñeå theo ñaïo Phaät . Ñaïi Vieät Söû Kyù Toøan Thö cuõng ghi roõ raèng chính Só Nhieáp moãi khi di chuyeån ñeàu phaûi nhôø ñeán caùc nhaø sö Phaät giaùo “ñi saùt baùnh xe , ñoát höông traàm ñeå taêng theâm uy tín”

            Ñieàu caàn neân nhôù laø döôùi thôøi Baéc thuoäc, Nho giaùo duø sao cuõng chæ laø moät thöù “vöông quan hoïc”, daønh cho moät thieåu soá ôû Luy Laâu (trò sôû cuûa Giao chæ) , khoâng theå tieâu bieåu cho neàn giaùo duïc daân Vieät ôû caùc thoân xoùm ,laøng xa xoâi vaøo thôøi baáy giôø  Chính ôû taïi caùc nôi naøy môùi              xuaát hieän vai troø lôùn lao cuûa caùc taêng löõ Phaät giaùo . Theo Hoaøng xuaân Haõn (Lyù Thöôøng Kieät), ñeán theá kyû V , vaøo thôøi Teà Cao Ñeá ôû Trung Hoa, trong khi Phaät giaùo chöa tôùi Giang Ñoâng (nöôùc Teà) thì ôû Luy Laâu ñaõ xaây döïng hôn 20 ngoâi chuøa, choïn 500 vi taêng, tuïng hôn 15 quyeån kinh roài. Sang theá kyû VI ôû nöôùc ta, phaùi Nam phöông cuûa doøng Thieàn toâng xuaát hieän vôùi vò toå phaùi laø Vinitaruci, truï trì chuøa Phaùp vaân ñeán 15 naêm, dòch nhieàu kinh Phaät. Gunnar Myrdal (Asian Drama) , moät nhaø nghieân cöùu Thuïy Ñieån ñaõ tìm hieåu khaù caën keõ caùc vaán ñeà giaùo duïc ôû AÙ chaâu, ñaõ cho bieát raèng vaøo ñaàu coâng nguyeân, caùc taêng löõ Phaät giaùo du haønh khaép nôi ñeå truyeàn baù kieán thöùc, môû  chuøa chieàn, tu vieän , khoâng chæ ñeå ñaøo taïo tu só maø coøn “huaán luyeän daân chuùng veà caùc vaán ñeà theá tuïc nöõa” . Vì lyù do aáy, caùc nöôùc theo Phaät giaùo coù tæ leä bieát chöõ cao, coù söï bình ñaúng giöõa caùc ñaúng caáp vaø giai caáp, giöõa caùc thaønh phaàn daân chuùng, hôn ôû baùn ñaûo Aán ñoä vaø ôû Trung Hoa. Cuõng theo Myrdal,  “khi caùc tröôøng hoïc theá tuïc ñöôïc thieát laäp veà sau ñoù, caùc thaày giaùo cuõng coù ñöôïc söï kính troïng vaø ñòa vò xaõ hoäi maø xöa kia daân chuùng ñaõ daønh cho caùc vò tu só Phaät giaùo”.Saùch “thieàn Uyeån Taäp Anh Ngöï Luc (ñôøi Traàn) cuõng cheùp raèng , vaøo theá kyû VI, nhaø sö Phaùp Hieàn (Phaùp ñaéc Hieàn) , ngöôøi hoï Ñoã. queâ ôû Chu Dieân, vò toå thöù nhaát cuûa doøng Nam phöông (Thieàn toâng) ñi giaûng ñaïo khaép nôi ôû Phong chaâu, Hoan chaâu (Ngheä an), Traøng chaâu (Ninh bình) vaø Aùi chaâu (Thanh hoùa).

        Theo toâi nghó, caùc vò taêng löõ “du haønh khaép nôi” aáy chính laø tieàn thaân cuûa caùc “Thaày ñoà Baéc”, “Thaây ñoà Ngheä”, “thaày doà Quaûng” vaø caùc lôùp hoïc taïi chuøa chieàn, thieàn vieän laø tieàn thaân cuûa lôùp hoïc taïi am Baïch Vaân cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm vaø caùc tröôøng hoïc taïi gia ôû caùc xoùm laøng Vieät Nam thôøi xöa.. Nhöng quan troïng hôn theá nöõa, chính söï hoøa hôïp vaø phaùt trieån  maïnh meõ cuûa hai neân vaên hoùa-giaùo duïc  Laïc Vieät vaø Phaät giaùo trong suoát thôøi kyø Baéùc thuoäc,nhö laø moät “ñoái troïng” cuûa Nho giaùo môùi giaûi thích ñöôïc lyù do vì sao ngay sau moät nghìn naêm Baéc thuoäc, vaø khi chính quyeàn ñaõ oån ñònh, Phaät giaùo , chöù khoâng phaûi laø Nho giaùo, chieám ñòa vò öu theá trong neàn giaùo duïc Vieät Nam töø thôøi nhaø Ñinh cho ñeán ñôøi nhaøø Lyù. Noù laø caên baûn cho tö töôûng  töï do, roäng raõi vaø khai phoùng cuûa neàn giaùo duïc Vieät Nam vaøo thôøi kyø aáy , ñoàng thôøi cuõng giaûi thích cho  “tinh thaàn côûi môû, roäng raõi, thoaùng ñaït, ñoäc laäp suy nghó trong tö duy” thöôøng ñöôïc goïi laø “hoïc phong ñôøi nhaø Traàn”

3.  Do tinh thaàn  roäng raõi , côûi môû noùi treân, neàn giaùo duïc Vieät Nam veà baûn chaát laø moät neàn giaùo duïc töï do cuûa daân, do daân vaø vì daân. Neàn giaùo duïc aáy khoâng phaûi laø ñoäc quyeàn cuûa moät giai caáp öu ñaõi naøo. Caùc saùch xöa nhö Tang Thöông  Ngaãu Luc, Ñaêng Khoa Luïc Söu Giaûng cho bieát haàu heát nhöõng nhaø khoa baûng noåi danh ñeàu xuaát thaân töø nhöõng gia ñình ngheøo tuùng maø laøm neân danh phaän . Ñaønh raèng neân giaùo duïc coå, laø “coâng cuï ñeå xaùc laäp quyeàn löïc taäp trung ,veà ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi” cuûa nhaø nöôùc phong kieán, theá nhöng nhu caàu cuûa giai caáp thoáng trò phaûi phuø hôïp vôùi nhu caàu cuûa töøng caù nhaân, töøng gia ñình thì neàn giaùo duïc aáy môùi trôû thaønh cuûa daân vaø do daân ñöôïc. Ñoù laø lyù do khieán cho moïi gia ñình Vieät nam ,duø ngheøo khoå , ít hoïc ñeán ñaâu cuõng  nhaän thaáy vieäc cho con ñi hoïc laø boån phaän vaø saün saøng goùp tieân cuûa ñeå môøi thaày, laäp tröôøng vôùi muïc ñích  cho con caùi hoï ñöôïc “hoïc taäp laøm ngöôøi”.

4.. Quan nieäm “hoïc laøm ngöôøi” aáy laøm noåi baät tính chaát cuûa neàn giaùo duïc Vieät Nam: Giaùo duïc thôøi xöa laø moät thöù giaùo duïc nhaân vaên.”  Theá nhöng ñieàu caàn nhaán maïnh ôû ñaây  laø  thöù giaùo duïc nhaân vaên  aáy khoâng  phaûi laø “heä quaû taát yeáu cuûa haït nhaân trong hoïc thuyeát  Nho  giaùo laø Nhaân” vaø chæ naåy sinh töø khi tieáp xuùc vôùi Nho giaùo. “Nhaân” laø moät ñaëc tính truyeàn thoáng laâu ñôøi nhaát cuûa daân toäc ta, baét nguoàn töø moái quan heä giöõa caùc con Roàng chaùu Tieân trong xaõ hoäi noâng nghieäp thôøi thöôïng coå  khi caùc toå tieân ta soáng thaønh xaõ hoäi, gia toäc, trong ñoù taát caû caùc phaàn töû coi nhau nhö baø con thaân thuoäc, ñoàng baøo, ñoàng chuûng. Caùi tinh thaàn taäp theå , ñoaøn keát trong saûn xuaát laø nguyeân nhaân phaùt sinh loøng “nhaân” giöõa con ngöôøi vaø con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vaø thieân nhieân, giöõa ngöôøi laõnh ñaïo vaø daân chuùng. Vaøo thôøi Vua Huøng, nguyeân taéc laáy loøng “nhaân” ñeå trò daân giöõ nöôùc ñöôïc theå hieän trong caâu chuyeän Vua Huøng  trao ngoâi baùu cho Lang Lieâu chæ vì saùng kieán daâng cho vua baùnh chöng, baùnh daày, töôïng tröng cho Trôøi vaø Ñaát. Döôùi thôøi Baéc thuoäc , nhaân daân ta baøy toû loøng “nhaân” aáy ñoái vôùi caû nhöõng teân thaùi thuù Taøu ñaõ coù ít nhieàu coâng lao ñoái vôùi hoï, vaø laäp ñeàn thôø  ôû Giaùo chæ vaø Cöûu chaân, nhöng cuõng ít laâu sau ñoù, moät teân thaùi thuù khaùc , baïo ngöôïc taøn aùc thì laïi bò hai phuï nöõ anh huøng ñaùnh ñuoåi khoâng coøn manh giaùp, chaám röùt thôøi kyø ñoâ hoä laàn thöù nhaát. Ñeán ñôøi nhaø Lyù, loøng nhaân cuûa caùc vò vua nhaø Lyù ñaõ khieán cho caùc söû gia Nho giaùo, tuy khoâng öa gì Phaät giaùo, nhö Leâ vaên Höu, Ngoâ Só Lieân, cuõng phaûi heát lôøi ca ngôïi.   Ñeán ñôøi nhaø Traàn ,loøng “nhaân” ñaët treân caên baûn töø bi, nhaân aùi cuûa caùc vua nhaø Lyù  ñaõ coù söï bieán ñoåi ,döôùi con maét cuûa söû gia Leâ vaên Höu,  höôùng ñeán con ngöôøi “nhaân” tieâu bieåu cuûa thôøi ñaïi laø Traàn Höng Ñaïo, con ngöôøi vì ñaïi nhaân, ñaïi nghóa maø “ngaøy thì queân aên, ñeâm thì queân nguû, ruoät ñau nhö caét, nöôùc maét ñaàm ñìa, chæ caêm töùc raèng chöa ñöôïc xaû thaân, loät da quaân giaëc”. Taát caû nhöõng ñöùc tính cuûa con ngöôøi “nhaân” lòch söû aáy, ñöôïc qui tuï laïi vaø khai trieån leân thaønh “quan nieäm giaùo duïc nhaân nhaân” cuûa  Nguyeãn Traõi vaøo ñôøi Leâ (Xem baøi vieát cuûa taùc giaû DTT veà “ Quan nieäm “giaùo duïc Nhaân Nhaân            cuûa Nguyeãn Traõi”, Kyû Yeáu Khoa Hoïc Giaùo Duïc , Vieän Nghieân Cöùu Giaùo Duïc, Haø noäi, 1982)

        Vaäy thì khaùi nieäm “nhaân” vaø quan nieäm “giaùo duïc nhaân vaên”. cuõng nhö moïi khaùi nieäm ñaïo ñöùc khaùc, nhö “nhaân, nghóa , leã , trí, tín, khoâng phaûi ñeàu baét nguoàn töø Nho giaùo, vìø caùc neàn vaên hoùa laâu ñôøi khaùc treân theá giôùi, chöa töøng tieáp xuùc vôùi neàn vaên hoùa Trung hoa, khoâng phaûi laø khoâng bieát ñeà cao caùc giaù trò luaân lyù aáy theo loái hieåu rieâng cuûa moãi daân toäc.  Rieâng con ngöôøi Vieät Nam thì khoâng phaûi ñeán thôøi Tích Quang, Nhaâm Dieân  môùi ñöôïc hoïc nhaân, leã , nghóa vaø töø luùc baáy giôø môùi bieát laøm ruoäng , caøy böøa, nhö caùc saùch söû Trung hoa vaø Vieät Nam  thôøi xöa ñaõ cho ta caûm töôûng nhö vaäy. Khaùi nieäm “nhaân” laø haït gioáng cuûa neàn vaên hoùa giaùo duïc Laïc Vieät vaø  laø khaùi nieäm xuyeân suoát trong  caû quaù trình lòch söû laâu daøi cuûa daân toäc. Vì vaäy, theo toâi nghó, noù khoâng phaûi laø moät phaïm truø cuûa hoïc thuyeát Nho giaùo vaø do ñoù, veà caên baûn,  noù khoâng mang yeáu toá giai caáp .  Cuõng vaäy, quan nieäm “giaùo duïc nhaân vaên” trong xaõ hoäi ta thôøi xöa khoâng neân hieåu nhö laø moät thöù “nhaân vaên kinh vieän” (scholastic humanism)  maø laø moät thöù nhaân vaên  hieän thöïc ( realistic humanism), theo ñoù caùc moân hoïc veà vaên chöông, lòch söû, trieát hoïc khoâng phaûi laø cöùu caùnh maø chæ laø nhöõng phöông tieän  nhaèm theå hieän nhöõng giaù trò cuûa ñôøi soáng hieän thöïc cuûa töøng caù nhaân trong phaïm vi  baûn thaân, gia ñình vaø xaõ hoäi..

5. Do quan nieäm “giaùo duïc nhaân vaên”, hieåu theo nghóa nhö vaäy, noåi baät leân vai troø cuûa “keû só” trong xaõ hoäi Vieät Nam. Xaõ hoäi ta tröôùc ñaây troâng caäy raát nhieàu vaøo keû só. Phuï theá tröôûng daân cuõng veà phaàn keû só; höng bang kieán quoác cuõng veà phaàn keû só. Tieán laøm quan, thoaùi laøm thaày, phuø nguy ñònh loïan cuõng ñeàu laø traùch nhieäm cuûa keû só. Theá cho neân caùc trí thöùc cuûa ta, töø Chu An , Lyù Töû Tuaán, Leâ Caûnh Tuaân, Nguyeãn Phi Khanh döôùi ñôøi Traàn , Nguyeãn Traõi ñôøi Leâ cho ñeán caùc nho só chaân chính  cuoái ñôøi nhaø Nguyeãn, haàu heát ñeàu laø nhöõng nho só tích cöïc, môû tröôøng daïy hoïc, laáy cao phong thanh thaùo khích leä loøng ngöôøi, ñem ngoân luaän vaên chöông phuø trì theá giaùo, höng bang kieán quoác. Nhö tröôøng hôïp Nguyeãn Traõi, ñaõ coù yù kieán nghi ngôø khoâng bieát oâng coù daïy hoïc troø hay khoâng, nhöng qua nghieân cöùu rieâng cuûa ngöôøi vieát baøi naøy thì ít nhaát oâng ñaõ coù boán thôøi kyø laøm nhaø giaùo : thôøi kyø thöù nhaát (tröôùc naêm 1400) khi chöa thi ñoã taïi Nhò Kheâ;thôøi kyø thöù hai trong khoaûng 10 naêm löu laïc (töø 1407 ñeán 1416);thôøi kyø thöù ba sau khi gaëp Leâ Lôïi vaø tröôùc khi khôûi nghóa; thôøi kyø thöù tö tröôùc khi gaëp thaûm hoïa vì vuï aùn Leä Chi Vieân. Nhö vaäy ôû caùc nhaø nho xöa,ï döôøng nhö khoâng coù söï phaân bieät giöõa nhieäm vuï giaùo duïc hoïc sinh, giaùo duïc gia ñình vaø giaùo duïc xaõ hoäi, cuõng khoâng coù söï maâu thuaãn giöõa nhieäm vuï giaùo duïc, nhieäm vuï chính trò vaø nhieäm vuï quaân söï. Cho neân ta khoâng laáy laøm laï tröôùc nhöõng söï kieän nhö “thaây giaùo” Chu An laïi “daùm” ñeä trình “Thaát traûm sôù”  xin nhaø vua Traàn Duï Toâng cheùm baûy teân gian thaàn coù quyeàn theá, oâng Hoøang giaùp Nguyeãn Traõi daâng Bình Ngoâ Saùch cho Leâ Lôïi, oâng thaày giaùo Ñaøo Duy Töø xaây döïng luõy Tröôøng Duïc vaø Ñoàng Hôùi döôùi thôøi Trònh Nguyeãn. Nhöõng taám göông “ thaày giaùo”, “trí thöùc” nhö vaäy trong lòch söû coå xöa  cuûa ta khoâng bao giôø hieám.

6. Vì vai troø vaø traùch nhieäm cuûa “keû só” cuûa xaõ hoäi ta thôøi xöa laø nhö vaäy neân chính saùch caên baûn maø baát cöù moät  trieàu ñaïi naøo trong suoát thôøi kyø lòch söû cuõng phaûi tuaân theo, ñoù laø :  “caàu taøi, toân hieàn, söû naêng” . Nhöõng ñaõi ngoä vaät chaát, tinh thaàn long troïng to lôùn cuûa trieàu ñình, laøng nöôùc ñoái vôùi ngöôøi thi ñoã trong xaõ hoäi ta thôøi xöa, phaùt xuaát töø chính nguyeân taéc caên baûn aáy.

        Nhöõng bieän phaùp nghieâm ngaët trong vieäc toå chöùc khoa cöûûû thôøi xöa, töø vieäc tuyeån choïn ngöôøi döï thi, vieäc toå chöùc thi cöû ñeán vieäc  ban vinh döï cho ngöôøi thi ñoã, taát caû ñeàu nhaèm ñeán vieäc löïa choïn nhöõng ngöôøi coù “thöïc taøi” ra giuùp nöôùc. Thi ñoã chæ laø khôûi ñaàu cuûa moät giai ñoïan daán thaân vaøo xaõ hoäi, Caùi “thöïc taøi” cuûa ngöôøi thi ñoã phaûi ñöôïc boäc loä  trong vieäc laøm, trong loái xöû theá cuûa hoï vaø luoân luoân ñaët döôùi söï kieåm soùat cuûa quaàn chuùng. Caùc baèng caáp “Tieán só”, “Traïng Nguyeân” cuûa hoï phaûi laø nhöõng “Tieán só , Traïng nguyeân thaät” , chöù khoâng phaûi laø nhöõng hö danh, nhö quan Hieån cung Ñaïi phu Haøn Laâm vieän Thò thö Nguyeãn Troïng YÙ  ñaõ nhaán maïnh : “Coù danh coù thöïc haù chaúng phaûi toát sao ? Coù danh khoâng thöïc, haù chaúng phaûi xaáu sao ? Nhöõng ngöôøi ñaêng teân vaøo  taám bia ñaù aáy, vaãn neân ñem ñaïi nghóa söûa chöõa thaân mình, ñem vaên hoïc doài maøi taâm taùnh , laøm keû traïng  nguyeân thaät, laøm keû Tieán só thaät, treân khoâng phuï ôn tri ngoä cuûa trieàu ñình, döôùi khoâng phuï vôùi sôû hoïc thöôøng ngaøy. Neáu khoâng ñöôïc nhö vaäy, thì loái hoïc quaáy bòp  ñôøi cuûa gaõ Coân toân, pheùp canh taân gaït ngöôøi cuûa chaøng An Thaïch chæ laøm luïy cho khoa muïc maø thoâi.”
 
Vì vaäy, Phan Huy Chuù ñaõ vieát veà vieäc khoa cöû trong giaùo duïc xöa cuûa ta nhö sau : “ Khoa cöûû caùc ñôøi thònh nhaát  laø ñôøi Hoàng Ñöùc. Caùch laáy ñaäu roäng raõi, caùch choïn ngöôøi coâng baèng, ñôøi sau caøng khoâng theå theo kòp.” Quaû thaät theá, qua danh saùch caùc vò thi ñoã vaø thaân theá cuûa ho, ta nhaän ra raèng , theo quan nieäm cuûa tieàn nhaân ta, taøi naêng  khoâng tuøy thuoäc vaøo  giai caáp  giaøu ngheøo, nguoàn goác sang heøn , vaøø cuõng khoâng caên cöù vaøo tuoåi taùc nöõa. Theo moät coâng trình nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Thieân Thuï ï,tuoåi trung bình cuûa 211 Tieán só ñôøi Leâ Thaùnh Toâng laø 30 tuoåi, vaø haøng soá laø töø 15 tuoåi ñeán 60 tuoåi. Trong soá 211 vò tieán só aáy, coù moät ngöôøi  chæ môùi 15 tuoåi (Nguyeãn nhaân Tieáp) , 1 ngöôøi 17 tuoåi (Nguyeãn nhaân Dö), 10 ngöôøi 18 tuoåi, 7 ngöôøi 19 tuoåi vaø 10 ngöôøi 20 tuoåi.  Vò cao tuoåi nhaát laø Nguyeãn Nghieãm, ñoã tieán só luùc 60 tuoåi.

7. Vieäc toå chöùc vaø giaùo duïc nhaân taøi ôû baäc Ñaïi hoïc ñaõ ñöôïc söï quan taâm cuûa vua nhaø Lyù ngay töø naêm 1076 vôùi söï thieát laäp Quoác Töû Giaùm taïi kinh ñoâ Thaêng Long . Nhö vaäy ñieåm ñaëc saéc  vaø cuõng laø ñieàu ñaùng löu yù  nhaát cuûa neàn giaùo duïc vaên töï cuûa Vieät Nam laø moáiï quan taâm cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo ñaát nöôùc ñeán vieäc  thieát laäp moät neàn giaùo duïc ñaïi hoïc vaø cao hoïc ngay töø thuôû ban ñaàu cuûa thôøi kyø ñoäc laäp töï chuû. Veà ñieåm naøy, caàn phaûi so vôùi lòch söû phaùt trieån ñaïi hoïc treân theá giôùi môùi thaáy roõ söï saùng suoát cuûa tieàn nhaân ta veà vaán ñeà giaùo duïc: Taïi AÂu chaâu, nhöõng tröôøng ñaïi hoïc sôùm nhaát  chæ môùi ñöôïc thieát laäp  vaøo theá kyû XII, XIII, nhö ñaïi hoïc Paris  vaø Montpellier (1181) taïi Phaùp, daïi hoïc Oxford (1167) vaø Cambridge (1209) taïi Anh, caùc  ñaïi hoïc Salerno, Bologna (1157) vaø Reggio(1188) taïi YÙ. ÔÛ  Nhaät baûn, caùc ñaïi hoïc chæ môùi baét ñaàu xuaát hieän vaøo ñaàu theá kyû XVIII, tröôùc thôøi kyø Minh Trò Thieân hoøang,  nhö tröôøng ñaïi hoïc Shoheiko , moät trung taâm gíaùo duïc Khoång giaùo chính thoáng taïi Tokyo, vaø moät soá caùc ñaïi hoïc khaùc do caùc boä toäc phong kieán thieát laäp nhö  caùc tröôøng ñaïi hoïc Mito vaø Satsuma, nôi phoái hôïp caùc tö töôûng Phaät giaùo vôùi Thaàn ñaïo Nhaät baûn qua caùc moân hoïc lòch söû vaø vaên hoïc .

8. Neàn giaùo duïc coå Vieät Nam laø moät neàn giaùo duïc ñöôïc Phaùp cheá hoùa chaët cheõ vaø luaät giaùo duïc ñöôïc thi haønh nghieâm ngaët töø trung öông ñeán ñòa phöông.  Coù theå noùi raèng Vieät Nam ta laø moät nöôùc coù neàn phaùp cheá sôùm suûa, chaët cheõ vaø tieán boä khoâng thua keùm, hay coù phaàn hôn, nhieàu quoác gia tieân tieán treân theá giôùi vaøo cuøng moät thôøi kyø.. Noù khoâng  chæ ñöôïc theå hieän qua nhöõng boâ luaät  lôùn  aùp duïng chung cho caû nöôùc, nhö boä luaät Hoàng Ñöùc , maø coøn ñöôïc qui ñònh vaø boå tuùc baèng nhöõng höông öôùc  maø  coù nôi ñöôïc ghi khaéc treân ñoàng ñeå truyeàn laïi laâu daøi töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc. Tuy vaøo thôøi baáy giôø chöa coù nhöõng boäâ luaät rieâng veàâ giaùo duïc döôùi hình thöùc  nhö ngaøy nay, nhöng  haàu nhö taát caû nhöõng ñieàu caên baûn lieân quan ñeán muïc ñích, phöông höôùng cuûa giaùo duïc . quyeàn lôïi vaø nghóa vuï cuûa ngöôøi laøm giaùo duïc vaø ngöôøi ñi hoïc, caùch toå chöùc hoïc haønh thi cöû, caùc bieän phaùp  giaùo duïc v.v., taát caû ñeàu ñöôïc qui ñònh trong caùc boâ luïaät lôùn, caùc vaên kieän chính thöùc cuûa trieàu ñình.,caùc höông öôùc ,  caùc taäp tuïc vaø treân caû caùc vaên bia coøn ñeå laïi ñeán ngaøy nay. Ngoaøi ra caùc vò vua chuùa coøn coù nhieäm vuï ñöa ra nhöõng ñieàu giaùo huaán  ñeå giaûng daïy daân chuùng, chaúng haïn nhö 24 ñieàu giaùo huaán cuûa vua Leâ Thaùnh Toâng. Ñoïc 24 ñieàu giaùo huaáân naøy , ñaëc bieät laø töø ñieàu 11 ñeán 22, cuõng nhö nghieân cöùu Luaät Hoàng Ñöùc vaø caùc luaät khaùc veà sau, ta thaáy döôøng nhö  moái quan taâm cuûa caùc nhaø laøm luaät thôøi xöa  laø nhaán maïnh veà ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi trí thöùc vaø qui ñònh roõ quyeàn lôïi vaø traùch nhieäm cuûa hoï  trong cuoäc soáng baûn thaân, gia ñình vaø xaõ hoäi.

Vaán ñeà phaùp cheá hoùa giaùo duïc, vaán ñeà toân troïng luaät phaùp vaø taäp tuïc giaùo duïc , tuy laø nhöõng vaán ñeà xöa cuõ trong neàn giaùo duïc coå , nhöng laïi laø nhöõng ñieàu raát môùi , ñaùng ñeå hoïc taäp,  ñoái vôùi neàn giaùo duïc hieän ñaïi  vaøo cuoái theá kyû  XX naøy.

2. Vaán ñeà Thöøa keá Tinh hoa.

Treân ñaây laø  taùm  caùi “tinh hoa” cuûa neàn giaùo duïc coå Vieät nam maø toâi ñaõ khaùi quaùt hoùa töø moät soá coâng trình nghieân cöùu veà lòch söû gíao duïc Vieät Nam .Chaéc chaén loái raèng  khaùi quaùt hoùa naøy chöa noùi leân heát nhöõng caùi tinh hoa maø  moãi ngöôøi trong chuùng ta ñeàu coù  theå neâu leân töø moät neàn giaùo duïc coù haøng nghìn naêm lòch söû.  Nhöng ít nhaát chuùng cuõng laø moät soá khaùi nieäm caên baûn  noùi leân caùi “theå”  hay caùi “baát bieán”  cuûa neàn giaùo duïc Vieät Nam ñeå töø ñoù ta tìm hieåu nhöõng  caùi “duïng” hay  caùi “vaïn bieán” cuûa chuùng xuyeân qua caùc thôøi ñaïi. Caùi “duïng” cuûa giaùo duïc luoân luoân chòu söï thay ñoåi tuøy theo ñieàu kieän, hoøan caûnh cuûa ñaát nöôùc vaø con ngöôøi, coù khi ñuùng, coù khi sai, coù khi hay coù khi dôû.   Chính caùi “theå” cuûa  giaùo duïc môùi theå hieän baûn saéc cuûa vaên hoùa  daân toäc vaø laø tieâu chuaån maø ngöôøi daân caên cöù vaøo ñoù ñeå ñaùnh giaù neàn giaùo duïc xuyeân qua caùc thôøi kyø  lòch söû.  Ñoù môùi laø caùi ñaùng vaø phaûi keá thöøa

        Veà vaán ñeà “keá thöøa” naøy,  nhieàu ngöôøi coâng nhaän raèng  : “ Gaït boû truyeàn thoáng laø sai laàm. Chæ coù döïa vaøo truyeàn thoáng moät caùch khoân ngoan nhö Nhaät, Ñaøi Loan...truyeàn thoáng Nho giaùo, truyeàn thoáng daân toäc thì môùi xaây döïng ñöôïc giaùo duïc vaø noù môùi phuïc vuï ñöôïc cho coâng nghieäp hoùa hieän ñaïi hoùa”. Nhöng ngöôøi Nhaät ñaõ döïa vaøo truyeàn thoáng ‘moät caùch khoân ngoan” nhö theá naøo ? Caùc nhaø giaùo duïc cuûa ta xöa kia coù ñaët ra vaán ñeà keá thöøa aáy hay khoâng ? ù Ñoù laø nhöõng vaán ñeà caàn phaûi laøm saùng toû.
 
        Cuï Huyønh Thuùc Khaùng cuõng ñaõ töøng ñem nöôùc Nhaät ra ñeå ñoái chieáu khi noùi veà nhöõng caùi teä haïi cuûa loái hoïc Toáng nho . Cuï vieát :” ...ngöôøi mình thieáu caùi naõo cuøng naêng löïc saùng taïo (ñoàng hoïc vaên hoùa Taøu maø mình thua Nhaät baûn laø vì theá.” Nhieàu ngöôøi khaùc cuõng ñoái chieáu thôøi kyø Minh Trò Thieân Hoøang vôùi thôøi kyø Töï Ñöùc  ñeå neâu leân söï trì treä cuûa neàn vaên hoùa giaùo duïc Vieät Nam so vôùi Nhaät baûn  ôû vaøo cuøng moät thôøi ñaïi. So saùnh hai neàn giaùo duïc  Nhaät vaø Vieät Nam vaøo haäu baùn theá kyû XIX maø khoâng xeùt ñeán söï khaùc bieät lôùn lao veà lòch söû, kinh teá, xaõ hoäi giöõa Vieät Nam vaø Nhaät baûn vaøo nhöõng thôøi ñaïi tröôùc ñoù thì thaät laø moät vaán ñeà quaù ñôn giaûn . Minh Trò Thieân Hoaøng laø moät vò vua anh minh, coù coâng raát nhieàu trong vieäc phuïc höng nöôùc Nhaät, nhöng söï thaønh coâng cuûa oâng chính laø do sö  thöøa keá caû moät heâ thoáng tö töôûng , heä thoáng kinh teá, heä thoáng giaùo duïc ñaõ coù saün vaø  ñöôïc hieän ñaïi hoùa tröôùc ñoù, ñoàng thôøi  cuõng do tính lieân tuïc  cuûa moät doøng vua  duy nhaát töø naêm 660 .
 
        Veà maët tö töôûng giaùo duïc, tröôùc theá kyû XII , ta coù theå so saùnh neàn giaùo duïc thôøi nhaø Lyù  vôùi neàn giaùo duïc cuûa nöôùc Nhaät maø khoâng thaáy coù gì khaùc bieät lôùn lao. Neàn giaùo duïc thôøi kyø naøy ôû nöôùc Nhaät cuõng ñaët treân caên baûn tam giaùo :  Thaàn ñaïo (Shintoism), Phaät  giaùo vaø Nho giaùo. Vaøo thôøi kyø naøy, nhö caùc hoïc giaû Nhaät baûn vaãn thöôøng noùi , “Thaàn ñaïo laø goác reã, Ñaïo Phaät laø thaân caây Khoång giaùo laø hoa” Coù leõ cuõng khoâng khaùc bao nhieâu tö töôûng tam giaùo ñôøi nhaø Lyù : Tö töôûng Laïc Vieät (maø caùc vò vua nhaø Lyù toân vinh leân thaønh “Thaàn Ñoàng Coå” , laø caùi goác reã, Phaät giaùo laø thaân caây, coøn Nho giaùo vaøo thôøi kyø naøy chæ laø nhöõng ñoùa hoa ñeïp maø thoâi.” Ñieàu naøy theå hieän ôû kíeán truùc Chuøa Moät Coät ôû Thaêng Long, vôùi moät truï ñaù ñaët giöõa hoà nöôùc, treân ñoù coù ñoùa hoa sen nghìn caùnh vaø ôû giöõa laø töôïng Phaät vaøng.

        Söï khaùc bieät giöõa neàn giaùo duïc Vieät Nam vaø Nhaät Baûn coù leõ chæ baét ñaààu töø thôøi nhaø Leâ , khi Nho giaùo chieám ñòa vò ñoäc toân. Töø luùc baáy giôø  cho ñeán cuoái theá kyû XIX ôû nöôùc ta, Nho giaùo  ñaõ boû maát ñi caùi goác vaø thaân caây,chæ coøn laø  hoa maø thoâi. Ñaõ laø hoa thì luùc ban ñaàu bao giôø cuõng ñeïp ,nhö ñöôïc theå hieän vaøo thôøi Leâ Thaùnh Toâng,  nhöng thieáu goác reã noù cuõng choùng taøn. Hôn nöõa, nhö cuï Huøynh Thuùc Khaùng ñaõ nhaán maïnh : “Nho giaùo chieám ñoäc quyeàn” laø noùi ñeán moät hoïc phaùi laø Toáng nho ñoäc chieám löu haønh ôû nöôùc ta,” chöù khoâng phaûi laø Nho hoc Trung quoác töø Khoång töû, traûi qua ngoïn löûa nhaø Taàn, bò söûa ñoåi , chuù giaûi döôùi caùc ñôøi Haùn, ñôøi Ñöôøng, töø ñoù naåy sinh ra nhieàu hoïc thuyeát khaùc nhau, trong ñoù Toáng nho chæ laø moät. ÔÛ nöôùc Nhaät thì khoâng gioáng nhö vaäy. Töø theá kyû XII ñeán theá kyû XVI, thöôøng ñöôïc goïi laø thôøi kyø Trung coå cuûa Nhaät baûn, thì tö töôûng Thaàn ñaïo, töøng laø goác reã cuûa vaên hoùa Nhaät baûn, ñaõ coù moät söï chuyeån bieán môùi do söï hình thaønh caùc laõnh ñòa phong kieán lôùn  xung ñoät vôùi nhau vaø vôùi caû trieàu ñình, töø ñoù  hình thaønh tö töôûng  “Voõ só ñaïo” (Bushido). Tö töôûng naøy laïi baét nguoàn töû Thaàn ñaïo, Khoång giaùo vaø Phaät giaùo vaø keá thöøa ñöôïc caû ba tö töôûng aáy. ÔÛ Thaàn ñaïo ,  hoïï keá thöøa yù thöùc trung thaønh ñoái vôùi laõnh chuùa vaø  sö toân kính  toå tieân. ÔÛ Khoång giaùo hoï  keá thöøa tinh thaàn toân troïng kyû luaät trong cuoäc soáng xaõ hoäi vaø moät heä thoáng ñaïo ñöùc tinh vi . ÔÛ Phaät giaùo , ñaëc bieät laø  phaùi Thieàn hoïc,  hoïï thaám nhuaàn tinh thaàn bình thaûn tröôùc moïi thaêng traàm cuûa ñònh meänh, loøng  can ñaûm tröôùc moïi hieåm nguy, thaùi ñoä coi thöôøng cuoäc soáng vaät chaát , khinh thöôøng caùi cheát, Con ngöôøi “Samurai” laø ï con ngöôøi haønh ñoäng; tuy hoï  cuõng phaûi hoïc taäp caùc kinh saùch Nho giaùo, nhöng phaàn lôùn laø  vì nhöõng muïc ñích trau doài ñaïo ñöùc hôn laø ñeå  tìm hieåu saâu xa veà maët trieát hoïc vaø  vaên chöông .  Töø ñaàu theà kyû XVII ñeán theá kyû XIX, khi baét ñaàu thôøi kyø Phuïc höng cuûa Minh Trò Thieân Hoøang (1868) , phong traøo Khoång giaùo ôû Nhaät baûn böôùc sang moät giai ñoïan bieán ñoåi quan troïng , hình thaønh neân chuû nghóa Taân Khoång giaùo (Neo-Confucianism), maø aûnh höôûng maïnh meõ nhaát cuûa noù ñeán caùc thaày giaùo vaø caùc nhaø laõnh ñaïo thôøi Minh Trò laø tröôøng phaùi Mito. Tröôøng phaùi Mito naøy phoái hôïp trieát lyù Nho giaùo vôùi tín ngöôõng Thaàn ñaïo. Nhö vaäy trong suoát thôøi kyø lòch söû Nhaät baûn, Thaàn ñaïo vaø Voõ só ñaïo luoân luoân laø caùi goác reã treân ñoù xaây döïng neân caùc tö töôûng Phaät giaùo vaø Taân Khoång giaùo, taát caû ñeàu ñoùng goùp vaøo söï thaønh coâng cuûa thôøi Minh Trò cho ñeán ngaøy nay. Ñoù laø söï khaùc bieät lôùn lao giöõa Nhaät baûn vaø Vieät Nam töø thôøi Nhaø Leâ ñeán cuoái nhaø Nguyeãn  ôû nöôùc ta.

        Tuy nhieân, khoâng phaûi caùc nhaø nho ôû nöôùc ta khoâng bieát ñeán nhu caàu keá thöøa caùc tö töôûng truyeàn thoáng cuûa daân toäc, Nhöng döôøng nhö söï phoái hôïp  caùc tö töôûng Laïc Vieät, Nho giaùo, Laõo gíaùo, Phaät giaùo  chæ ñöôïc theå hieän trong vaên thô cuûa hoï , chöù khoâng taùc ñoäng ñeán giaùo duïc ôû  tröôøng hoïc nhö ôû Nhaät baûn. Ñeán cuoái thôøi nhaø Nguyeãn, khi Phaät giaùo phaàn naøo suy taøn do söï ñoäc chieám cuûa Nho giaùo, roài ñeán löôït Nho giaùo trôû thaønh baát löïc tröôùc söùc maïnh cuûa vaên hoùa phöông Taây, caùc nhaø nho ta ôû vaøo cuoái theá kyû  XIX  môùi thaáy moái  nguy haïi cuûa söï  ñoäc toân cuûa Nho giaùo vaø nhu caàu phoái hôïp caû ba tö töôûng Phaât giaùo, Nho giaùo vaø Laõo giaùo  trong neàn vaên hoùa daân toäc. Môùi ñaây (1992), taïi ao chuøa Lieân Ñaøm ôû  tænh Haø Taây, ngöôøi ta vôùt leân ñöôïc moät taám bia treân ñoù Döông Laâm, moät nhaø vaên thô, nhaø giaùo duïc vaøo cuoái theá kyû XIX vaø ñaàu theá kyû XX ñaõ noùi leân roõ quan nieäm aáy. Theo taùc giaû vaên bia aáy, tö töôûng Phaät giaùo, hay Nho giaùo, Laõo giaùo, ví nhö “moät ngoâi chuøa , moät  khi ñaõ bò phaù hoûng thì khoù maø xaây döïng laïi ñöôïc” (Tích nhaân ngoân töï pheá baát taát taùc). Ngöôøi theo ñaïo Nho thì laáy ñaïo nho ra tranh caõi, ngöôøi theo daïo Phaät thì laáy ñaïo Phaät ra tranh caõi (ñoái ö nho giaû döõ nho tranh, ñoái ö Phaät giaû döõ Phaät tranh).  Ngöôøi ñaïo Nho thì khoâng thích ñaïo Phaät (Ö nho taéc haø thích ö Phaät ñaùn).Phe naøo cuõng töï cho laø ñuùng vaø baøi baùc laãn nhau. Nhöng, theo Döông Laâm, hoïc giaùo naøo cuõng toát caû vì taát caû ñeàu toân thôø chöõ Thieän, Taâm, Tính, ngöôøi ta ñöôïc hoïc seõ khoâng coøn giöõ ñieàu sai traùi . Chæ coù söï phoái hôïp  cuûa ba toân giaùo Phaät, Nho , Laõo thì caùc tö töôûng aáy môùi toàn taïi . Neàn vaên hoïc Vieät Nam ví nhö moät coã  xe trong ñoù caû ba toân giaùo  thoáng nhaát vôùi nhau nhö truïc vaø baùnh xe , phaûi qui hôïp  laïi  moät moái veà Nho. Hôïp quyõ ñaïo laø gaén lieàn ñoù vaäy (Thoáng tam giaùo chi kyø trieät, duc hôïp quyõ nhi qui vu nho chi nhaát ñoà, hôïp  ñaïo quyõ mieán traån nhieân  hó.)  Toân troïng ñaïo Phaät laø toân troïng ñaïo Nho . Nhö vaäy ñaïo Phaät  khoâng bao giôø suy , ñaïo Nho khoâng bao giôø maát (Phaät chi vò suy, Nho chi vò daãn, toân Phaät taát dó toân Nho) vaø “chuøa hoûng coù theå xaây laïi ñöôïc” (töï pheá höõu sôû taát taùc). Ñeå laøm coâng vieäc naøy coù hieäu quaû, Döông Laâm khuyeân moïi ngöôøi phaûi hoïc chöõ Haùn. Thoâng hieåu Haùn töï laøm muõi nhoïn, löôõi dao ( thoâng Haùn töï vi ngaïc), laø  söû duïng phöông tieân  chuyeân chôû yù töôûng nhö chieác buoàm, con ngöïa (boái töï chi phaøm maõ) ñeå tìm hieåu kinh Phaät, saùch Nho..

3. Nhöõng vieäc caàn phaûi laøm trong töông lai.

            Ngaøy nay , ai cuõng thaáy roõ söï nguy haïi cuûa moät neàn vaên hoùa döôøng nhö ñaõ maát goác reã , maø moät trong caùc nguyeân nhaân cuûa noù laø vì chöõ Haùn, chöõ Noâmï , nhö laø  nhöõng phöông tieän chuyeân chôû tö töôûng cuûa ngöôøi xöa, ñaõ  “khoâng löûa ñoát maø bieán thaønh tro buïi” (baát hoûa nhi thieâu chi vaên töï).
Tinh hoa cuûa neàn giaùo duïc Vieät Nam coå xöa khoâng chæ  naèm trong caùc taøi lieäu dòch thuaät hay phieân aâm, nhaát laø taøi lieäu veà khoa cöû, töøng ñöôïc phoå bieán trong voøng 70 naêm qua. Coù leõ phaàn lôùn kieán thöùc veà neàn giaùo duïc Vieät Nam coå coøn chöa ñöôïc khai thaùc heát qua caùc baøi vaên , baøi thô cuûa caùc nhaân vaät noåi danh veà vaên hoïc vaø giaùo duïc, ,qua caùc tö lieäu chöa ñöôïc phieân dòch, ñang bò phaù huûy daàn daàn, nhö caùc vaên bia, baèng saéc, caùc hoäi ñieån, höông öôùc, gia phaû v.v. Thaät laø gaùnh naëng lôùn lao , moät traùch nhieäm naêng neà ñaët leân vai caùc nhaø  nghieân cöùu  tröôùc moät kho taøng giaùo duïc ñaõ coù haøng nghìn naêm lòch söû. Noù khoâng theå laø coâng vieäc laøm cuûa moät ngöôøi maø phaûi laø goùp söùc cuûa nhieàu ngöôøi, ñuùng nhö Hoaøng Xuaân Haõn ñaõ töøng goùp yù vôùi taùc giaû cuoán “Khoa cöû vaø Giaùo duïc Vieät Nam”  : “...Neáu moät mình khoâng ñuû thì giôø laøm thì neân tìm chung söùc, keûo chaúng bao laâu nöõa seõ coù ngöôøi ngoaøi , bieát chöõ Haùn, vaø coù oùc khaûo cöùu seõ bieân taäp saùch baùo vaø xuaát phaùt tröôùc mình”  Thaät laø moät lôøi khuyeân chí lyù cuûa moät hoïc giaû ñaõ nhìn  thaáy tröôùc taàm voùc lôùn lao cuûa vaán ñeà nghieân cöùu neàn giaùo duïc Vieät Nam coå vaø coù nieàm töï haøo daân toäc raát cao. Rieâng toâi nghó raèng vaán ñeà khoâng haún laø ai xuaát phaùt tröôùc, xuaát phaùt sau, maø quan troïng hôn caû  laø : ai laø ngöôøi seõ tìm ra ñöôïc nhöõng tinh hoa  ñang coøn tieàm aån trong neàn giaùo duïc coù lòch söû haøng nghìn naêm aáy ?. Hoaøn caûnh lòch söû ñaëc bieät cuûa ñaát nöôùc ta khieán cho caùc tinh hoa aáy nhieàu khi khoâng theå hieän minh thò treân nhöõng taøi lieäu raûi raùc may maén  coøn soùt laïi, maø chuùng tieàm aån trong töøng neáp suy nghó , töøng haønh ñoäng, töøng caâu vaên, tuøng lôøi thô  cuûa con ngöôøi Vieät Nam trong quaù khöùùù vaø hieän taïi . Do ñoù , vieäc tìm hieåu tinh hoa cuûa neàn giaùo duïc Vieät Nam ñoøi hoûi khoâng nhöõng söï thoâng hieåu Haùn töï vaø khaû naêng khaûo cöùu maø coøn moät yeáu toá maø ngöôøi nöôùc ngoaøi khoâng theå coù ñöôïc, ñoù laø taâm hoàn Vieät Nam ñöôïc nuoâi döôõng töø tuoåi aáu thô vaø söï thaám nhuaàn ngoân ngöõ Vieät Nam trong boái caûnh vaên hoùa cuûa noù.  Nhuõng ñieàu kieän aáy, theo toâi  nghó, coù theå tìm thaáy ôû nhöõng hoïc giaû Vieät Nam,  thoâng hieåu Haùn töï , yeâu thích  khaûo cöùu, thaâm caûm veà quoác hoïc, coù kieán thöùc veà  khoa hoïc giaùo duïc ñoái chieáu cuûa theá giôùi ñoàng thôøi laïi coù caùi hoïc uyeân thaâm veà gíao duïc coå Ñoâng phöông.. Ñoù khoâng phaûi laø coâng trình cuûa moät ngöôøi maø cuûa nhieàu ngöôøi, cuõng khoâng phaûi laø vieäc laøm  coù theå tính töøng naêm, töøng thaùng maø coù leõ cuûa  suoát caû  ñôøi ngöôøi.

Chuù thích:
1.  Trích baøi nhaän xeùt cuûa taùc giaû veà ñeà taøi :”Giaùo duïc Vieät Nam coå (1075-1919) vaø vieäc thöøa keá tinh hoa cuûa noù. Ngöôøi thöïc hieän: Mai Quoác Lieân”.
 2. Nguyeãn Thieân Thuï. Söï Thi Cöû Döôùi Thôøi Leâ Thaùnh Toâng (1460-1497). Luaän thuyeát Cao hoïc Giaùo duïc ñeä trình taïi tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Saøi goøn, thaùng 5, 1974.
 3. Don Adams . Education and Modernization in Asia.  London, Ontario ...: Addison-Wesley Publishing Companys, 1970,s pp .19 - 65
4. Nguyeãn Q. Thaéng. Khoa cöû vaø Giaùo duïc Vieät Nam”. NXB Vaên hoùa Thoâng tin, 1993s, tr. 315